2-ma’ruza. Fonetikа vа fonologiyagа oid g‘oyalаr. Rus vа chet el fonologik mаktаblаri



Download 215,39 Kb.
Pdf ko'rish
bet11/12
Sana08.06.2022
Hajmi215,39 Kb.
#643286
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12
Bog'liq
2-ma’ruza. Fonetikà và fonologiyagà oid g‘oyalàr. Rus và chet el

Praga funksional tilshunosligi
maktabi vakillarining ishlarida tilshunoslik fanining XX asrdagi taraqqiyotini
belgilab bergan ko'pgina konsepsiyalar shakllantirilgan . Shulardan biri Nikolay Sergeevich Trubeskoyga mansubdir .
U o'zining nemis tilida yozilgan va 1960 yilda rus tiliga tarjima qilingan " Fonologiya asoslari " kitobida fonologiya
nazariyasini qarama-qarshiliklar birligi dialektikasi asosida shakllantirgan . Bu nazariyaga ko'ra :
1. Ikki so'zning ma'nolarini bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan tovushlar o'rtasidagi qarama-qarshilik
fonologik oppozitsiya ( fonologik zidlanish ) sanaladi . Buni o'zbek tili so'zlari misolida quyidagicha sharhlash
mumkin : tor ( " ensiz " ) - dor ( " o'limga mahkum etilgan kishini osib o'ldirish uchun yasalgan qurilma " ) . Bu
ikki so'z ma'nolarining farqlanishi shu so'zlar boshidagi " t " va " d " undoshlarining jarangsiz va jarangli belgilari
asosida qarama-qarshi qo'yilishiga asoslangandir . Ayni shu belgilar " t " va " d " ni bitta oppozitsiyaga ( zidlanishga 
) birlashtiradi . Bunday zidlanish fonologik oppozitsiya sanaladi . O'zbek tilidagi tog' va dog' , tong va dong
so'zlarining ma'nolari ham ayni shu tovushlar o'rtasidagi jarangsizlik va jaranglilik zidlanishiga tayanadi . Bunday
oppozitsiya a'zolari fonemalar sanaladi .
2. Ikki so'z ma'nolarini farqlay olmaydigan tovushlar o'rtasidagi qarama-qarshilik ( ziddiyat ) fonologik
bo'lmagan oppozitsiyani hosil qiladi . Buni o'zbek tilidagi qir va kir so'zlariga tatbiq etib ko'raylik : " qir " so'zidagi
" i " orqa qator , " kir " so'zidagi " i " esa old qator unlidir , ammo ular ikkita mustaqil fonema emas , bitta " i "
fonemasining ikkita ( orqa qator va old qator ) variantlari , xolos . Demak , fizik-akustik va artikulyasion jihatdan
o'zaro farqli bo'lgan bu ikki belgi ( orqa qator va old qator zidlanish ) fonologik ahamiyatga ega emas .
3. N.S. Trubeskoy nazariyasiga ko'ra : a) ikki tovush bir xil pozitsiyada qo'llanib , so'z ma'nosini
o'zgartirmasa , ular bir fonemaning fakul'tativ variantlari sanaladi . Masalan , " c " va " ch " tovushlari so'z boshida ( 
demak , bir xil pozitsiyada ) ba'zan birining o'rnida ikkinchisi qo'llanadi : soch va choch kabi . Bundagi " s " va " 
ch " tovushlari bitta " s " fonemasining fakul'tativ variantlaridir . Ayni shunday qo'llanish ulfat , qarmoq so'zlarining
fonetik tarkibida ham yuz beradi : ulfat va ulpat ( f - p ) , qarmoq va qalmoq ( r - l ) kabi . Bulardagi tovush
almashinuvi ham so'zlar ma'nosini o'zgartirayotgani yo'q , demak , ulardagi " f - p " , " r - l " lar " f " va " r "
fonemalarining fakul'tativ variantlari , xolos . 
Fonemalarning fakul'tativ variantlaridan , ba'zan , uslubiy maqsadlarda foydalaniladi, shunga ko'ra ular uslubiy ( 
stilistik ) variantlar deb ham yuritiladi ; b) ikki tovush bir xil fonetik pozitsiyada qo'llanib , so'z ma'nosini o'zgartirsa 
, ular har xil fonemalarning vakillari sanaladi . Masalan , kul va ko'l so'zlaridagi " u " va " o' " tovushlari bir xil
fonetik pozitsiyada ( so'z o'rtasida , " k " va " l " undoshlari orasida ) qo'llanib , shu ikki so'zning ma'nosini
farqlamoqda , shunga ko'ra ulardan biri " u " fonemasining , ikkinchisi esa " o' " fonemasining kul va ko'l
so'zlaridagi vakillari hisoblanadi ; v) akustik-artikulyasion jihatdan qarindosh bo'lgan ikki yoki bir necha tovush ( 
masalan , u 1 , u 2 ... ) bir xil pozitsiyada uchramasa ( birining o'rnida ikkinchisi qo'llanmasa ) , ular bir fonemaning
kombinator variantlari ( yondosh tovushlar ta'sirida o'zgargan ko'rinishlari ) sanaladi . Masalan , kul ( old qator
" u " ) - qul ( orqa qator " u " ) tovushlari bitta " u " fonemasining ikkita kombinator variantlaridir : ular bir xil
pozitsiyada bir-birini almashtira olmaydi , bunga yondosh tovushlarning (" kul " dagi " k " ning va " qul " dagi " + " 
ning akustik - artikulyasion xususiyatlari yo'l bermaydi . Bunday holat " h " undoshida ham uchraydi : u ikki unli
orasida ( intervokal holatda ) jarangli , boshqa holatlarda esa jarangsizdir .
4. N.S. Trubeskoy bir mustaqil fonemani va fonemalar birikmasini aniqlash bo'yicha ham qator qoidalarni
bergan . Ulardan muhimlari quyidagilar :
1) ikki tovush birikmasining komponentlari ikki bo'g'inga aloqador bo'lmasa ( ikki bo'g'inga ajralmasa ) , 
bunday birikma yaxlit bir fonema sanaladi . Masalan , o'zbek tilidagi ? ( " dj " ) , ch ( " tsh " ) va rus tilidan
o'zlashtirilgan so'zlarda uchraydigan ts ( " ts " ) tovush birikmalarining har biri alohida fonemalardir , chunki
ularning komponentlari ( " dj " dagi d va j , " tsh " dagi t va sh , " ts " dagi t va s ) boshqa-boshqa
bo'g'inlarga ajratilmay-di , shunga ko'ra bunday birikmali fonemalar affrikatalar sanaladi , ularning mustaqil
fonemaligi portlovchi va sirg'aluvchi undoshlar bilan oppozitsiyaga kirishuvida ham namoyon bo'ladi : d ( 
portlovchi fonema ) - ? ( " dj " qorishiq fonema , affrikata ) - j ( sirg'aluvchi fonema ). Qiyos qiling : don - jon ;


dala - jala kabi ; t ( portlovchi ) - ch ( qorishiq fonema , affrikata ) - sh ( sirg'aluv- chi ) . Qiyos qiling : to'p - cho'p ;
ot - och - osh kabi ; 
2) tovushlar guruhini birgalikda artikulyasiya qilish mumkin bo'lsa va talaffuz davomida asta-sekin susayish
yoki qisqarish ro'y bersa, bunday tovushlar guruhi bir mustaqil fonema sanaladi . Masalan , " dj " dagi birinchi
element ( " d " ) portlash bilan boshlanib , asta-sekin susayadi va sirg'aluvchi " j " ga ko'chadi . Demak , bu
fonemadagi ( affrikatadagi ) har ikki komponent ( element ) birlikda talaffuz qilinadi va shunga ko'ra dj ( ? ) bitta
fonema sanaladi . ( Bu qoida 1- qoidani to'ldiradi ) , qolgan affrikatalar ham shu qoidaga mosdir .
Yuqoridagi ikki qoidani ingliz tilidagi diftonglarga - ei , ou , ai , au , ?i , ?? ... kabi unli fonemalarga ham
tatbiq etsa bo'la-di , chunki ular ham ikki komponentdan tarkib topgan yaxlit fonemalardir ; 
3) cho'ziqligi o'sha tildagi boshqa fonemalarning cho'ziqligiga to'g'ri kelgan tovush birikmalari bir fonemaning
vakili sifatida qaralishi mumkin . Odatda , diftonglarning cho'ziqligi o'sha tildagi ( masalan , ingliz tilidagi ) cho'ziq
unli fonemalarning cho'ziqligiga teng keladi ;
4) to'rtinchi qoida yuqoridagi uch qoidani o'z ichiga oladi va o'sha fonemalar uchragan holatda boshqa
fonemalar birikmasi uchramasligini hisobga oladi . Shu qodalar asosida o'zbek tilidagi [ i + y ] , [ o + a ] , [ a + y ] , [ 
u + y ] , [ o + v ] kabi tovush birikmalarini diftonglar sifatidagi mustaqil fonemalar deb bo'lmaydi , chunki ularning
har ikki elementi ba'zi so'zlarda ikki bo'g'inga ajraladi va artikulyasion jihatdan unli + undosh yoki yarim unli
birikmasi bo'lib , bir artikulyasiyaga ega emas. Ular uchragan holatda boshqa fonemalar birikmalari ham uchraydi .
Shu tufayli bu birikmalarning ba'zi so'zlarda bir bo'g'inda bo'lishini hisobga olib ( masalan , choy , loy , tiymoq ,
suymoq , tarnov kabi ) , ularni " aldamchi diftonglar " , " soxta diftonglar " ( " Lojno`ye diftongi " ) deb qarash
mumkin bo'ladi . Bunday " soxta diftonglar " da birinchi unli element emas , balki ikkinchi element ( undosh yoki
yarim unli - sonor tovush ) bo'g'in hosil qilish vazifani bajaradi ; 
5) oddiy fonemalar mustaqil fonemalardir ; 
6) birikmali fonemaning ( masalan , diftongning ) biror elementi boshqa fonemaning kombinator variantiga
to'g'ri kelsa , bunday birikma ma'lum fonemaning vakili deb qaralishi mumkin (bu qoida 3-qoidaning ta'rifi ) .
Izoh : 5 - 6-qoidalar avvalgi to'rt qoidaga zid bo'lib , nazariy jihatdan ahamiyatli emas , chunki tovushlar
birikmasidan tarkib topgan mustaqil fonemalarni " oddiy " emas , balki " murakkab " deyish to'g'riroq bo'ladi .
Tovushlar birikmasining bir elementi boshqa fonemaning biror komponentiga to'g'ri kelsa , uni o'sha fonemaning vakili
deyish to'g'ri bo'lmaydi , chunki gap bir element xususida emas , balki har ikki element xususida boryapti .
Masalaga bunday qarash barcha diftonglar mustaqil fonemalar emas , balki boshqa unli fonemaning vakilidir degan
xulosaga olib keladi . Aslida esa unli fonemalar va diftonglar alohida mustaqil fonemalardir , ular birgalikda tilning
vokalizm sistemasini tashkil etadi ;
7) bir tovush yoki tovushlar birikmasi yuqoridagi qoidalarga bo'ysunsa , ular bir-birlariga nisbatan fonemaning
fakul'tativ yoki kombinator variantlari munosabatida bo'lsa , bunda o'sha tovushlar guruhi yoki bir tovush o'sha
fonemalar birikmasining vakili bo'ladi . Bu qoida ham avvalgi qoidalarga ziddir , chunki 1 - 4-qoidalarda N.S.
Trubeskoy mustaqil fonemalarni aniqlashga uringan bo'lsa , endi o'sha qoidalarga bo'ysunuvchi tovushlar guruhi
yoki bir tovushni fonemalar birikmasining vakili sifatida qarashni taklif etmoqda .
Yuqoridagi kamchiliklarga qaramay , N.S. Trubeskoyning mustaqil fonema va fonemalar guruhini aniqlash
bo'yicha qoidalari har xil tillardagi xususiyatlarni aniqlashda katta ahamiyatga egadir .
N.S. Trubeskoy tilning fonologiya va morfologiya bosqichlari o'rtasida morfonologiya bosqichi o'rin olishini va
bu bosqich fonologik vositalarning morfologik jihatdan ishlatilishini tekshirishi zarurligini ta'kidlaydi .
Morfonologiyaning asosiy birligi deb , fonemalarda o'rin almashuvchi " kompleks obraz - morfonema " ni ko'rsatadi .
Masalan , rus tilidagi ruka - ruchka ( k G` ch ) , beregu - berech' ( g G` ch' ) kabi . Bulardagi k G`ch , g G` ch'
almashuvlari morfonemalar sanaladi . O'zbek tilida bunday misollar juda kam uchraydi : sust - susaymoq , o'qi - 
o'quv , sez - seskan , ong - angla kabi .
Turkologiyada fonetika va fonologiya 

Download 215,39 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish