Toshkent moliya instituti ―bank ishi‖ kafedrasi

Svop operatsiyasi
– bu bir vaqtning o‗zida chet el valyutasini har xil sanaga 
turli hisob-kitoblar shartida teng summaga sotib olish va sotishdir. YA‘ni svop – bu 
valyutani kelajakda sotib yuborish garovi bilan qandaydir vaqtga sotib olishdir. Bunda 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
bir vaqtning o‗zida valyuta almashuvi bo‗yicha 2ta alohida bitim tuziladi. Bu bitimlar 
qarama-qarshi yo‗nalishga va turli hisob-kitob sanasiga ega bo‗ladi. 
Svop opretsiyalari ko‗pgina banklar tomonidan o‗zlarining chet el valyutasidagi 
majburiyatlarini qoplash maqsadida foydalanadi. Svop operatsiyasi ikki bank 
tomonidan amalga oshirilganda bir bank ikkinchi bankga bir valyutani, ikkinchisi 
ikkinchi balyutani almashadi va qandaydir vaqt o‗tishi bilan valyutalar qaytarib 
olinadi. 
Asosiysi shundaki, svop bitimlari ochiq valyuta pozitsiyasini keltirib 
chiqarmaydi va vaqtincha kurs o‗zgarishi bilan bog‗liq riskdan holi bo‗lgan valyuta 
bilan ta‘minlaydi. Svop bitimlari odatda 1 kundan 6 oygacha muddatga tuziladi, 
muddati 5 yilgacha bo‗lgan svop bitimlari esa juda kam uchraydi. 
Svop operatsiyalari tijorat banklari o‗rtasida, tijorat bank va markaziy bank 
o‗rtasida, hamda mamlakatlar markaziy banklariaro amalga oshirilishi mumkin. 
Umumiy qilib aytganda, kassa va forvard operatsiyalarini muvofiqlashtiruvchi 
valyuta shartnomasini svop shartnomasi hisoblanadi. 
Valyuta atribtaji
– bu valyutani sotish yoki sotib olish bo‗lib, keyinchalik 
teskari bitim tuzib, valyuta kurslari farqi yordamida foyda olish maqsadida o‗tkazishni 
ifodalaydi. Arbitraj operatsiyalarini o‗tkazishning asosiy shartlaridan biri bozorning 
turli sigmentlariaro kapital oqimi erkin bo‗lishi, ya‘ni valyutalarning erkin 
konvertirlanishi, valyuta cheklovlarining yo‗qligi va boshqalar hisoblanadi. 
Arbitraj ikki xil – joylashuvga ko‗ra va vaqtli bo‗ladi. Ularning har biri ham o‗z 
navbatida oddiy va murakkabga bo‗linadi. Operatsiya ikki valyuta ishtirokida amalga 
oshirilsa oddiy, uch va undan ortiq valyutalar bilan amalga oshirilsa murakkab bo‗ladi. 
Joylashuvga ko‗ra arbitraj banklarning turli valyuta bozorlaridagi kurs farqi 
orqali foyda olishini bildiradi.U valyuta risk bilan bog‗liq emas, chunki valyuta 
savdosi bir vaqtning o‗zida amalga oshiriladi. Masalan,bank vakili Singapurda 
valyutani sotib oladi (sotadi) va shu vaqtning o‗zida u o‗zining Londondagi 
korrespondenti orqali shu valyutani sotadi( sotib oladi). 
Vaqtli arbitraj vaqt o‗tishi bilan valyuta kursi orasidagi farq orqali foyda 
olishdir. Valyuta arbitraji spot va forvard sharoitida amalga oshirilishi mumkin va bu 
turdagi operatsiyalarda valyuta risklari mavjud bo‗ladi. 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
Arbitraj operatsiyalari tijorat banklari dillerlari ishining asosiylaridan 
hisoblanadi. Ko‗pincha arbitraj bitimlarini o‗tkazish imkoniyatlari sanoqli 
daqiqalardagina to‗g‗ri kelishi mumkin, shuning uchun dillerning arbitraj 
operatsiyasini tezda baholash va hisoblashi qobiliyatidan ko‗p narsa kelib chiqadi. 
Arbitraj operatsiyasini muvaffaqiyatli o‗tkazish uchun bozorni yaxshi o‗rganish, 
kelajakni ko‗ra bilish kabilar dillerlar uchun zaruriy shartlardan biridir. 
Hozirgi kunda vakolatli banklar valyuta amaliyotlarini amalga oshirish doirasini 
jaxon amaliyotiga muvofiq, kengaytirishga yordam beradigan O‗zbekiston valyuta 
bozorini erkinlashtirish bo‗yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishni hisobga olgan 
holda, manfaatdor idoralarga xalqaro valyuta bozori faoliyat yuritish uslublarini diqqat 
bilan o‗rganish hamda mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta‘sirlarga yo‗l qo‗ymaslik 
maqsadida valyuta risklarini tartibga solish instrumentlarini qo‗llash uchun shart-
sharoitlar yaratish choralarini ko‗rishlari lozim. 
Hozirgi vaqtda tijorat banklarining valyuta bozoridagi faoliyatining Markaziy 
bank tomonidan tartibga solinishi bank tizimidagi eng muhim va dolzarb masalalardan 
biri bo‗lib turibdi. «O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‗g‗risida»gi 
qonunning 40-moddasiga muvofiq, Markaziy bank valyutani tartibga solish va 
valyutani nazorat qilish davlat organi bo‗lib hisoblanadi. 
Bu masalaning dolzarbligi asosan, ko‗pgina yirik vakolatli banklar aktivlarining 
asosiy qismini valyuta sohasiga yo‗naltirilganligi, ya‘ni xorijiy valyutadagi aktivlardan 
iboratligi bilan izohlanadi. O‗zbekiston Republikasi hududida valyuta operatsiyalarini 
amalga oshirish prinsiplari va valyuta qimmatliklari bilan ishlash tartibi O‗zbekiston 
Respublikasining «Valyutani tartibga solish to‗g‗risida»gi qonuni bilan aniqlanadi. 
Ushbu qonun talablariga muvofiq O‗zbekiston hududida xorijiy valyuta bilan bog‗liq 
barcha hisob-kitoblar faqat vakolatli banklar orqali, ya‘ni O‗zbekiston Respublikasi 
Markaziy Bankining valyuta operatsiyalarini o‗tkazishga ruxsat beruvchi 
litsenziyasiga ega bo‗lgan tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday 
litsenziyaga ega bo‗lgan tijorat banklari vakolatli bank hisoblanadi. 
Tijorat banklarining valyuta faoliyatlarini tartibga solishda ochiq valyuta 
pozitsiyasini yuritilishi haqidagi hisobot muhim o‗rin tutadi. Bu hisobotni tahlil 
qilishning zarurati Markaziya Bank tomonidan vakolatli banklarga chet el valyutasi 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
bilan bog‗liq operatsiyalarga limit o‗rnatilishidadir. Bu tartib bo‗yicha bankning o‗z 
mablag‗lariga nisbatan 20%gacha valyuta sotib olishi va sotishiga ruxsat bor, ya‘ni bir 
valyuta turi bo‗yicha bu ko‗rsatkich 5% qilib belgilangan. Limit o‗rnatishning asosiy 
sababi, vakolatli banklar barcha aktivlarini chet el valyutalariga qo‗ysa va bu 
valyutalarning kursi jahon valyuta bozorida tushib ketsa, bank aktivlari kamayishi va 
hatto bank bankrot bo‗lishi mumkin va bu o‗z navbatida mamlakat iqtisodiyotiga 
salbiy ta‘sir qiladi. SHuning oldini olish maqsadida, bu limit barcha vakolatli banklar 
uchun joriy qilingan. Ana shu erda shuni ta‘kidlash lozimki, respublikamizda 15 
oktyabr 2003 yildan joriy operatsiyalar bo‗yicha to‗liq konvertatsiya joriy qilinishi bu 
limitni o‗zgartirishni zarur qilishi mumkin.
O‗zbekiston Respublikasida xozirgi vaqtda amalda Markaziy Bank 
boshqaruvida 1998 yilning 28 martida 392-son bilan qabul qilingan «Ochiq valyuta 
pozitsiyasini yuritilishi qoidalar» amal qiladi. 
Fikrimizcha, yuqorida qayd etilgan tartibda bir qator o‗z echimini kutuvchi 
masalalar uchraydi. Xususan, qoidaning 2-bandi bo‗yicha: ochiq valyuta 
pozitsiyasining limit miqdori juda kam o‗rnatilgan, ya‘ni barcha xorijiy valyuta 
pozitsiyasi bo‗yicha 20%, aniq bir valyuta turi bo‗yicha esa 5%. Fikrimizcha, ushbu 
foizlar miqdorini qayta ko‗rib chiqish kerak. CHunki, bizning respublika vakolatli 
banklari asosan ikki valyuta(EVRO, AQSH dollari) bilan ishlaydi. 
Joriy operatsiyalar bo‗yicha konvertatsiya masalasining hal qilinishi, banklar, 
jumladan, ularning mijozlari hisoblanmish korxona va tashkilotlar xalqaro jahon 
bozoriga, ya‘ni integratsiya jarayoniga jadal kirishib ketadilar. Demakki, umumiy 
pozitsiyaning miqdori kimligi bu jarayonga xalaqit berishi mumkin.