Toshkent moliya instituti ―bank ishi‖ kafedrasi

Joriy va muddatli operatsiyalar
Xalqaro iqtisodiy, shuningdek valyuta-kredit va moliya, munosabatlari 
qatnashchilari risk ostida faoliyat ko‗rsatadilar. Bu tijorat risklariga quyidagilarni 
kiritish mumkin: 
1)
shartnoma tuzilgandan so‗ng narxning o‗zgarishi; 
2)
importchining tovar qabul qilishdan bosh tortishi, ayniqsa hisob-kitob inkasso 
shaklida bo‗lganda; 
3)
xujjatlardagi yoki tovar uchun to‗lovlardagi hatolar; 
4)
valyuta mablag‗larini suiste‘mol qilish yoki o‗g‗irlash, ularni qalbakilashtirish; 
5)
xaridor yoki qarzdorning to‗lovga noqobilligi; 
6)
valyuta kurslarining nobarqarorligi; 
7)
inflyasiya; 
8)
foiz stavkalarining o‗zgaruvchanligi va boshqalar; 
70-yillardan boshlab valyuta va kredit risklarining oldini olish va qoplash uchun 
yangi usullardan foydalanila boshlandi. Ular qatoriga 
-
valyutaviy opsion (birinchi marta 1973 yil CHikago birjasida qo‗llanila 
boshlagan) 
-
banklararo ―svop‖ operatsiyasi 
-
forvard valyuta operatsiyasi 
-
valyutaviy fyuchers (1973 yildan boshlab Nyu-York valyuta bozorida, 
1972 yildan boshlab CHikago valyuta bozorida va b.). 
YUqorida sanab o‗tilgan operatsiyalarni bir so‗z bilan muddatli valyuta 
operatsiyalari deb ham nomlash mumkin, banklarda esa ular asosan konversion 
operatsiyalar nomi bilan ataladi. 
O‗z navbatida, barcha valyuta qiymatliklari bilan amalga oshiriladigan 
operatsiyalar o‗z harakteri va namayon bo‗lish usuliga ko‗ra quyidagilarga bo‗linadi: 
1. 
Spot turidagi valyuta operatsiyalari; 
2. 
Muddatli valyuta operatsiyalari: 

Forvard tipidagi valyuta operatsiyalari; 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]

valyuta opsionlari bilan bog‗liq valyuta operatsiyalari; 

valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. 
3. 
Svop turidagi valyuta operatsiyalari. 
SPOT operatsiyalari yoki kassa bitimlari (naqd bitimlar). 
SPOT operatsiyasi - bu bitim kunini hisobga olmagan holda ikki ish kuni 
davomida valyuta ayriboshlash bo‗yicha operatsiyadir. 
Spot kurs - bu spot bitim tuzilayotgan vaqtda bir mamlakat valyutasini boshqa bir 
mamlakat valyutasidagi bahosidir. Spot kurs uning suzib yuruvchi yoki qat‘iy 
belgilangan rejimda ishlashdan qat‘iy nazar operatsiya amalga oshirilayotgan vaqtda 
milliy valyutaning chet ellardagi qadri qancha ekanligini o‗zida aks ettiradi. 
Asosan spot bitimlarining kursi - bu telegraf o‗tkazmasi kursidir. spot- kurs ikki 
xil yo‗l bilan aniqlanadi: 

valyuta birjasida dillerlarning yuzma-yuz savdo qilishi orqali; 

birjadan tashqari savdoda dilerlarning o‗zaro telefon orqali savdosida 
aniqlanadi. 
Valyuta kursi sotib olish kursi (xaridor kursi) va sotish kursi (sotuvchi kursi)ga 
bo‗linadi. Valyuta kotirovkasini amalga oshiruvchi bank valyuta bitimini har doim 
o‗zi uchun foydali kurs bo‗yicha amalga oshiradi. Banklar xorijiy valyutani har doim 
qimmatga sotib (sotish bahosi), arzonroqqa sotib olishga (sotib olish bahosi) harakat 
qiladilar. Bu valyuta-tijorat operatsiyalarning asosiy tamoyilidir. 
Sotish va sotib olish kurslari orasidagi farq marja deb atalib, bank xarajatlarini 
qoplash va qisman valyuta riskini sug‗urtalashga yqnaltiriladi. Agarda bank amalga 
oshirilgan bitimni xuddi shu kurslar asosida taklif qilingan kontrbitim hisobiga 
qoplasa, u marja hisobiga foyda kqradi. SHuning asosida banklar valyuta 
operatsiyalari bo‗yicha mijozlarni ko‗proq jalb qilishdan manfaatdor. 
Spot operatsiyalaridan keladigan foyda marjaga (albatta komissiya haqini 
chegirib tashlasa) teng bo‗lishi ham mumkin. 
Umuman olganda spot operatsiyalari bir tomondan qisqa vaqtda yuqori foyda 
olishga imkoniyat bersa, ikkinchi tomondan mavjud valyuta operatsiyalari orasida risk 
darajasida eng yuqori bo‗lgan valyuta operatsiyasi hisoblanadi. Sababi shuki, spot 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
operatsiyalarini amalga oshirish vaqti qisqa bo‗lganligi tufayli odatda u sug‗urta 
qilinmaydi. SHuning uchun banklar payshanba va juma kunlari spot operatsiyalarini 
katta hajmda amalga oshirmaydilar, chunki bunda spot operatsiyasi muddati uzayib 
ketadi. Xuddi shu sababga asosan, banklar uzun va qisqa valyuta pozitsiyalarini ham 
maksimal darajada qasqartirishga harakat qiladilar. 
Bu valyutalardan biri bank uchun yaxshi boshqasi yomon deb bo‗lmaydi. 
CHunki agarda bank misol uchun AQSH dollariga nisbatan «qisqa» pozitsiga ega 
bo‗lsa va USD kursi tqsatdan kqtarilib ketsa, bank zarar kqrishi aniq. Kurs oshishi 
prognoz qilinayotgan vaqtda pozitsiyaning «uzun» bo‗lgani ma‘qul. 
Agarda valyuta kursi tushib ketishi (USD) prognoz qilinganda «uzun» pozitsiya 
ijobiy natija bermasligi mumkin. Albatta, o‗z mablag‗larini garovga tikkisi kelmagan 
banklar valyuta pozitsiyalarini «yopiq» ushlashlari mumkin, lekin bunda ular kurs 
o‗zgarishdan kelishi mumkin bo‗lgan foydadan ham mahrum bo‗ladilar. 
Ikkinchi jahon urushidan keyin valyuta bozorlarida amalga oshiriladigan 
valyuta operatsiyalarining turlari rivojlanib ketdi. Amalga oshirilishiga kqra valyuta 
operatsiyalari naqd va muddatli bitimlarga bo‗linadi.
Naqd 
valyuta 
operatsiyalari 
asosan 
«spot» 
shartlarida 
amalga 
oshiriladi. 
Buning 
mohiyati 
shundaki, 
valyuta 
sotish-sotib 
olish 
bitimi tuzilgandan keyin tuzilayotgan vaqtdagi kurs bo‗yicha ikkinchi ish kunida 
naqd valyuta etkazib beriladi. Bu operatsiyalar eng keng
 
tarqalgan bo‗lib, butun 
valyuta bitimlarining 90 foiziga yaqinini tashqil etadi. 
Spot turidagi valyuta bitimlari o‗zida mablag‗ni etkazib berish vaqti bo‗yicha 
farqlanuvchi uch turdagi bitimni mujassamlashtiradi. Bu operatsiyalar quyidagi 
jadvalda keltirilgan.