O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi sog`liqni saqlash vazirligi toshkеnt farmatsеvtika instituti

O‘simliklarni turli geografik (zonalarda) rayonlarda o‘suvchi botqoq ledumini
tarkibidagi efir moylarini miqdori 
O‘simliklarni zona va rayonlari 
Efir 
moyi 
miqdori 
Tundra o‘rmonlari
Shimoliy taygani ninabargli o‘rmonlari
O‘rta taygani o‘rmonlari
Janubiy taygani ninabargli o‘rmonlari
Kengbargli ninabargli tayga o‘rmonlari
Kengbargli o‘rmonlar 
SHimoliy rayon (60
o
shimoliy kenglik) 
O‘rta rayon (56
o
-60
o
shimoliy kenglik) 
Janubiy rayon (56
o
dan janubdagi)
0,52 
0,95 
1,90 
1,61 
1,50 
1,18 
1,17 
1,61 
1,25 
Ma’lumki ko‘plab dorivor o‘simliklardagi kimyoviy tarkib o‘zgaruvchanligi, bir 
arealni har xil joylarida ham kuzatiladi. U o‘simliklarni morfologik belgilarida farq 
sezilmaydi. Bunday hollarda “Xemoras” tushunchasi, ya’ni bir xil o‘simlikni, bir 
joyda guruh bo‘lib o‘sadiganlarini aniq areali bo‘lib, ularni kimyoviy tarkibi 
boshqacha bo‘lishi bilan farqlanadi. Bir areal ichida o‘suvchi botqoq ledumini 3 ta 
xemorasga (1,2,3) bo‘linishi mumkin, ular bir-biridan efir moyini miqdori va undagi 
ledolni miqdori bo‘yicha farq qiladi (jadval 5). 
Jadvaldagi 1 chi va 2 chi xemoraslarda efir moyni ko‘pligi, ammo ledolni miqdori 2 
chi xemorasda kamligi ko‘rinib turibdi. 3 chi xemorasda esa efir moyi ham ledolni 
miqdori ham kamligi aniqlandi.
Ayrim hollarda nisbatan katta bo‘lmagan hududlarda (teritoriya) ham kimyoviy 
tarkibini o‘zgaruvchanligi kuzatiladi, masalan, yassi bargli senetsio (Senecio 
platiphylloides). Bu tur asosan Kavkazda tarqalgan bo‘lib Kavkaz orti mintaqasida 
ma’lum bir o‘ramlarda (orol kabi) uchraydi. Ushbu o‘simlik tarkibida alkaloid 

---

110 
saqlovchilardan bo‘lib, platifillin, senetsifillin va sarratsin saqlaydi. Bunda 
o‘simlikning ayrim guruhlarini g‘arbiy uchastkalaridagisi tarkibida ko‘p miqdorda 
sarratsin saqlaydi va platifillin, senetsifillin saqlamaydi (rasm 1).
Bu guruh o‘simliklarni alohida kimyoviy boshqa bir turga ajratilgan chemovar 
Sarracinifera. Boshqa o‘simliklar esa sarratsin saqlamaydi.
Geografik omil (faktor) Bupleurum multinerue o‘simligi flavonoidlar tarkibiga ta’sir 
qiladi. Tabiiy sharoitda ushbu o‘simlik Sibirni janubida (Oltoy) o‘sadi, va Ukrainada 
esa o‘ram – o‘ram (orol) holida uchastkalar hosil qiladi. Oltoyda va Ukrainada 
o‘sadigan 
o‘simliklar 
tarkibidagi 
flavonoidlarni 
qiyosiy 
o‘rganilganda 
(taqqoslanganda), Oltoyni janubiy-sharqida o‘sadiganlari tarkibidagi flavonoidlar 
miqdori, Ukrainadagilardan Novosibirskiyda o‘sadiganlaridan, hamda Moskva 
viloyatida ekiladiganlaridan ham 2-5 barobar ko‘p saqlashi aniqlandi. Undan tashqari 
Ukrainada o‘sadiganlari Oltoydagilardan sifat jihatdan ham farq qilishi, tarkibida 
qo‘shimcha kversetin va izoramnetinlarni hosilalari ham saqlanishi aniqlandi.
Rasm 1. A-Yassi bargli senetsio areali; B- Sarratsinli xemorasini tarqalgan joylari; V- 
Platifillinli xemorasini tarqalgan joylari.
Malina (Rubus idaeus) mevasini kimyoviy tarkibini turli ekologik zonalardan yig‘ib 
o‘rganilganda kalsiy, fosfor va sink elementlarini malina mevalarida va erda bo‘lishi 
ijobiy ta’sir etar ekan. SHunda malina mevasida ular ta’sirida fruktoza ko‘p bo‘lar 
ekan.
Dorivor o‘simliklar ekologiyasini bilish ularni tabiiy zahiralaridan oqilona, samarali 
foydalanishidan tashqari ularni madanaiylashtirilgan holda ekib hosil olishda ham 
katta ahamiyatga ega. Misol uchun alkaloid saqlovchi sariq glatsium (Glaucium 
falvum) o‘simligini keltirish mumkin. Bu o‘simlik O‘rta yer dengizini qirg‘oqlari, 
Qrimda, Kavkazni Qora dengiz bo‘ylariga yaqin joylarda tarqalgan. Sariq glatsium 
taglaridan suv bemalol silijb oqadigan, dengizni qumloq qirg‘oqlarida, hamda toshloq 
tog‘ yon bag‘irlarida o‘sadi. Tabiiy sharoitda ko‘p, katta maydonlarni tashkil 
qilmaydi. SHuning uchun uni madaniylashtirib Krasnodar o‘lkasida ekiladi. Sariq 
glatsium o‘simligini asosiy alkaloidi-glautsindir. Kavkaz va Qrimdan yig‘ilgan 

---

111 
o‘simliklarni tahlil qilinganda, Qrimni quruqroq joylarida o‘stirilgan o‘simliklarda 
glautsin alkaloidi kavkazdagilardan ko‘ra ko‘p saqlashi aniqlandi. Demak Qrimdan 
yig‘ilgan o‘simlikni quruqroq sharoitda o‘stirish (madaniylashtirish) maqsadga 
muvofiq bo‘ladi.
SHunday misollar ham borki geografik muhit kimyoviy o‘zgaruvchanligiga ta’sir 
qilmaydi. Masalan oddiy bo‘ymadaron o‘simligi Rossiyani 33 mintaqasidan yig‘ib 
tekshirilganda tarkibidagi proxamazulenlar suv bug‘i yordamida haydalganda 
xamazulenga aylanadi, ammo uning miqdori 0 dan 170 mg/100g gacha miqdori 
turlicha bo‘lishi aniqlandi. Bunda o‘simlik morfologik belgilari bo‘yicha bir-biridan 
farq qilmasligi ham ma’lum bo‘ldi.
SHoxkuya zamburug‘ini alkaloid tarkibi o‘rganilganda geografik muhitni sezilarli 
ta’siri borligi aniqlanmadi. Ammo zamburug‘ni javdar (roj)da parazit holida 
tarqalganda ko‘proq ergotamin alkaloidi to‘planishi boshqa donli o‘simliklardagisi 
esa ergokristin alkaloidini to‘planishi ma’lum bo‘ldi. SHu bilan birga shoxkuyani 
alkaloidlar saqlaymaydigan xillari (rasa) ham bor bo‘lib, aralash, kengbargli 
o‘rmonlarda, Sibir, Uzoq SHarqdagi shoxkuyani alkaloid saqlaydiganlari 60-80%ni 
tashkil qilishi, janubiy mintaqalarda (Rossiya) va Qozog‘istonda alkaloid saqlovchi 
shoxkuya guruhlari ko‘pchilikni tashkil qiladi. 
Turli geografik zonalarda o‘suvchi ayrim o‘simliklarda kimyoviy tarkibi bir-biriga 
yaqin kimyoviy moddalar ham bo‘ladi. Masalan dorivor valeriana o‘simligini 
VILRda etishtirilganda ildizpoya va ildizidagi biofaol moddalar bir xilligi aniqlandi. 
YAna shuni ham aniqlandiki efir moyi ildiz tarkibida ildizpoyadan ko‘p saqlaydi, 
valepotriatlar (iridoidlar) esa ildizpoyada deyarli 2 barobar ildizdan ko‘p saqlaydi. Bu 
ma’lumotlar mahsulotni tahlilida o‘rtacha namuna olishda katta ahamiyatga ega 
bo‘ladi. YAna shuni ham aniqlanganki valeriana o‘simligini klimandjarada o‘sadigan 
turini er ostki va ustki qismida valepotriatlar borligi, hatto ildizpoyadan ko‘ra bargida 
ko‘pligi aniqlangan.
Ko‘pchilik biologik faol moddalar, alkaloidlar, flavonoidlar va boshqalar hujayra 
shirasida erigan holda bo‘ladi, shuning uchun ularga tashqi muhit ta’sirini o‘rganish 
uchun o‘simlikning shu qismidan o‘sha moddalarni ajratib olinadi. Ammo shunday 
birikmalar ham borki, masalan mono- va seskviterpenlar bo‘lib, ular efir moylari 
tarkibida saqlanadi va efir moyli bezlarda to‘planadi. Ekologik sharoitlar o‘simlik 
organlaridagi bezlarni ko‘p yoki kam bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatar ekan. Lavanda 
dorivor marmarak (Salvia officinalis) va oq yasnotka (Lamium album) 
o‘simliklaridagi bezlar, o‘simlikni dengiz sathidan qancha balandlikda o‘sishiga 
qarab soni ko‘p yoki kam bo‘lar ekan. Jadval 6 dan ko‘rinib turibdiki, o‘simlik dengiz 
sathidan balandlashgan sari bezlar soni oshib borar ekan. YAsnotkadoshlar 
(Lamiaceae) oilasiga mansub o‘simliklar ma’lumki ko‘pchiligi efir moyiga boy 
o‘simliklar hisoblanadi va ularni ko‘pchiligi quruq joylarda o‘sadiganlari bargni 1 xil 
qismi (edinitsa)dagi bezlari, etarli darajadagi namlik ko‘p joylarda o‘sadigan 
xillaridan ko‘p bezlar saqlashi ma’lum bo‘ldi.
Jadval-6 
Efir moyli bezlarni 1mm
2
barg sathidagi sonini dengiz sathidan balandga 
joylashganligi bilan bog‘liqligi. 

---

112 
Turlari 
Dengiz 
sathidan 
balandligi 
Bezlarni 
o‘rtacha 
soni 
Dorivor marmarak 
600 
800 
900 
1200 
5,3 
6,7 
7,5 
7,5 
Oq yasnotka 
300 
1700 
1800 
1900 
13,8 
22,8 
15,6 
19,7 
Bezlarni soniga dengiz sathidan tashqari joylarni geografik kenglikda joylashganligi 
ham ta’sir qiladi. Masalan, besh bo‘lakli arslonquyruq va qalampir yalpiz o‘simliklari 
shimoldan janubga surilishi bilan bezlarni soni ortib borishi, efir moylarni miqdorini 
ortib borishi bilan bog‘liqligi aniqlangan (jadval 7).