Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

2-BOB. DON VA DON MAHSULOTLARINING TUZILISHI
*
Don va don m ahsulotlarining fizik xossalari
Har qanday don uy umi saqlash davrida hisobga olinishi lozim bo ‘lgan 
muayyan fizik xossalarga ega b o ‘ladi. Bunday fizik xossalarga 
quy i d agilar kiradi: sochi luvchanl i к, о ‘ z-o ‘ zidan saralanish, g ‘ о vaklik, 
har xil gaz va b u g ‘larga nisbatan sorbtsionlik, (gaz va b u g ‘larni 
o ‘ziga singdirishi), issiqlik sig‘imi, issiqlik o ‘tkazuvchanlik, harorat 
o ‘tkazuvchanlik, issiqlik va nam lik o ‘tkazuvchanlik.
B u xossalardan to ‘g ‘ri va m ohirlik bilan foydalanish isrof- 
garchilikni kam aytiradi. Don uyum i sifatini oshirish, shuningdek 
donni qayta ishlash bilan bo g ‘liq bo ‘lgan barcha korxona va 
tashkilotlarda ham da un ishlab chiqarishda donning to ‘xtab qolishi, 
tizim larda donlarning ushlanib qolinishini oldini olishga imkon 
beradi.
D onning fizik xossalari m exanizatsiyalashtirish va avtomat- 
lashtirish jarayonlarida, shu jum ladan donlarni xirm onlarga joy- 
lashtirish, quritishning zam onaviy usullarini tadbiq etish, donni qayta
i shlash bilan bog‘ liq j arayonlarda tebranm a transportyorlarni qo ‘ Hash 
va donlarni yirik inshootlarda (siloslar, zam onaviy elevatorlar, metall 
asosli bunkerlar va h.k.) saqlashda ayniqsa muhimdir.
D on m assasi ikki fazali dispers sistem a (don va havo) b o ‘lib, 
sochiluvchan m aterial hisoblanadi. Yaxshi sochiluvchanlik donni 
noriyalar, transportyorlar. pnevm otransportyorli uskunalarda ara- 
lashtirish joylash, om borxona va transportlarga jo y lash va bosh- 
qalarda yengillik tu g ‘diradi. H ozirgi paytda donni ortish-tushirish 
ishlarida, sochiluvchanlik xususiyatlaridan keng koMamda foyda- 
lanilmoqda. Bu prinsipga b o g ‘liq holda un va yorm a zavodlarida 
don elevatorlari vertikal uslubda qurilgan. M axsus noriyalar yor­
dam ida elevatorning yuqorigi qavatiga k o ‘tarilgan don massasi 
o ‘zining to ‘kiluvchanligi natijasida pastga belgilangan mashinalar- 
ga oqib tushadi.
Silos elevatorlarda yuklash-tushirish jarayonlari ham yuqoridagi 
prinsipga aoslangan. Om borxonalam i don m assasiga to ‘ldirish
39

---

darajasi ham sochiluvchanlikka b o g ‘liqdir: sochiluvchanlik qan­
chalik yuqori b o ‘lsa silosning to ‘lishi shunchalik tez va yaxshi 
b o ia d i. Shuningdek, sochiluvchanlik om borxonalam i statistik hi- 
soblashda q o ‘llaniladi.
Donning sochiluvchanligi m uhim k o ‘rsatkich b o ‘lib, u don 
omborlari, un, yorm a va om uxta-yem zavodlari, yuklash-tushirish 
uskunalari va boshqalarni proyekt qilish va ularni ekspluatatsiya 
qilishda m uhim aham iyatga egadir.
Odatda don m assasining sochiluvchanligi uchun ishqalanish 
burchagi va tabiiy 
qiyalikni o ‘lchash y o ‘li bilan aniqlanuvchi 
ishqalanish koeffitsienti xarakterlidir.
Ishqalanish burchagi deganda don m assasining biror yuzada 
sirpana boshlaydigan nisbatan kichik burchak tushuniladi. Don 
m assasining tabiiy qiyaligi yoki o g ‘ish burchagi deganda tekis 
yuzaga erkin to ‘kilayotgan don hosil qilgan konussim on shaklning 
yuzaga nisbatan burchagi tushuniladi.
Donning sochiluvchanligiga k o ‘pgina om illar ta ’sir etadi. Bu- 
lam ing eng asosiylari quyidagilardir: donning granulom etrik tarkibi 
v a granulom arfologik xarakteri (shakli, o ‘lchami, don yuzasining 
tuzilishi va k o ‘rinishi), nam lik, aralashm alar turi v a miqdori, 
material, don m assasi oqib tushadigan yuzaning shakli va tuzilishi.
Yuzasi silliq, sharsim on shaklga ega b o ‘lgan u rug ‘lardan 
(no‘xat, tariq, lyupin) tashkil topgan don m assasi yuqori so­
chiluvchanlikka, shuningdek nisbatan kichik ishqalanish burchagi 
va tabiiy oquvchanlik qiyaligiga ega b o ‘ladi. Bu turdagi donlarning 
sochiluvchanlik xususiyatiga yuqoridagi om illar nisbatan sezilarsiz 
ta ’sir etadi.
D onnning shakli sharsim onlikdan qanchalik chetlan sa va 
q an ch alik uning yuzasi g ‘adir-budir b o ‘Isa, don m assasining 
sochiluvchanligi shuncha kichik b o ‘ladi. M isol qilib sholi, 
arpa va suli donlarini o lish m um kin. M azkur donlarning so­
chiluvchanligiga boshqa om illar ham ta ’sir k o ‘rsatadi: nam lik, 
aralashm alar, don m assasi h arak atlanayotgan yuzaning xarakteri 
v a boshqalar.
40

---

Agar don m assasida aralashm alar mavjud b o is a , uning so- 
, chiluvchanligi pasayadi. D on massasi tarkibidagi уengil aralashm alar 
(poxol, to ‘pon va boshqalar) miqdori ortib ketsa, shuningdek notekis 
yuzali begona o ‘t u ru g ia ri ko p m iqdorda b o is a sochiluvchanlik 
umum an y o ‘qolishi mumkin.
B u n d ay d o n lar d astlab k i to z alash d an o ‘tk azilm ag u n ch a 
ularni silos e lev ato rlarg a jo y la s h g a ru x sat etilm ay d i. N am lik n in g
o rtib k etish i don m assasi so ch ilu v ch an lig in i y e ta rlic h a tu sh irib
y u bo rad i. F aq atg in a sh arsim o n sh ak lg a ega d o n lar b u n d an
m ustasnodir.
Quyidagi jadvalda don m assasining tabiiy qiyalik burchagi 
berilgan.
Jadvaldan k o ‘rinib turibdiki, nisbatan kattaroq b o ig a n shunday 
don m assasida ifodalangan bu donlarning sochiluvchanligiga 
boshqa om illar ham sezilarli ta ’sir etadi. Tabiiy qiyalik burchagining 
o ‘simlik turi va nam likka b o g iiq holda o ‘zgarishini quyidagi 
jadvalda k o ‘rishim iz mumkin.