Д. Т. Абдукаримов

Селекция учун бошланадиган материал. 
Кунгабоқар селекциясида бу 
экиннинг – маҳаллий, эскидан экилиб келинаѐтган ва ҳозирги замон селекцион 
навлари, хорижий мамлакатлардан келтирилган навлари, линиялари ва 
дурагайлари ҳамда ѐввойи турларидан фойдаланилади.
Бошланғич материалнинг қайси биридан фойдаланиш селекциянинг 
вазифалари ва усулларига боғлиқ. Маҳаллий навлар намуналари кўп миқдорда 
ВИРнинг жаҳон коллекциясида мавжуд. Уларнинг мойлилиги паст (кам) бўлса 
ҳам улар йирик уруғли, занг касаллиги ва бошқа қатор касалликларга 
чидамлилик хусусиятларига эга.
Селекцион нав – популяциялари осонлик билан мослашувчан, юқори 
ҳосилли, кўпчилик патогенларга гуруҳли иммунитетли, юқори мойли, юпқа 
пўчоқли, яхши ривожланадиган панцирли ва бошқа қимматли белги ва 
хусусиятларга эга. Бундай шакл ва хил ўсимликлари янги нав ва дурагайларни 
яратиш учун муҳим ва қимматли бошланғич материал бўлиб ҳисобланади. 
Лекин бу навларнинг келиб чиқиши бўйича бир хил бўлганликларини хисобга 
олиш керак. Бўларнинг деярли ҳаммасини келиб чиқиш негизида Украинанинг 
Андреевка қишлоғидаги маҳаллий популяциялардан яратилган ВНИИМК – 
1646 нави турибди. Хорижий мамлакатлар селекциясининг (АҚШ, Франция, 
Руминия ва бошқалар), кунгабоқар линия ва дурагайлари юқори комбинацион 
қобилиятли, бир текислиги, ѐтиб қолишга чидамлилиги ва бошқа хусусиятларга 
эга. Лекин уларнинг аксариятида пўчоғини чиқиши кўп мойлиги паст ва 
уруғининг технологик сифатлари юқори эмас.
Кунгабоқар селекциясида Шимолий Америкадан келтирилган ѐввойи 
турлари ва шаклларидан кенг фойдаланилади, чунки уларнинг кўпчилиги 
айрим касалликларга чидамли, ҳатто мажмуи иммунитетлидир. 
Турлараро дурагайлашда кунгабоқарнинг касалликларга чидамли навлар 
яратишда H. tuberosus кўп йиллик турдан кенг фойдаланилади. Кунгабоқарнинг 
ѐввойи шакллари цитоплазматик эркак пуштсизлик (ЦЭП) манбаи сифатида 
фойдаланилади. 
Ўсимликларнинг ВИР даги жаҳон коллекциясида бу экиннинг 1,5 мингга 
яқин қимматли намуналари (генофонди) мавжуд. Бу намуналар ичида 
селекциянинг деярли ҳамма йўналишлари учун бошланғич материал танлаш 
мумкин. H.tuberosus тури билан H. аnnuus турини дурагайлаш натижасида 
В.С.Пустовойт томонидан шумғуянинг дахшатли (агрессив) ирқларига 

---

89 
чидамли, қимматбаҳо иммунали линиялари яратилиб селекция ишида кенг 
микѐсда фойдаланилмоқда.