Д. Т. Абдукаримов

Гул тўплами ва гул.
Кўк нўхат селекциясида кўп гуллилик шакллар 
муҳим кўрсаткич бўлиб, ўсимликнинг маҳсулдорлиги ва уруғ ҳосилини 
таъминлайдиган хусусиятдир. 
Гулпоядаги гуллар сони ва шунга боғлиқ бўлган дуккакларнинг сони Fn ва 
Fna генларнинг бирлашганлигига боғлиқ. Доминант ҳолатда улар бир гулли 
гулпоя бирининг рецессивлиги – икки гуллиликни, иккала локусларнинг 
рецессивлиги эса уч ва тўрт гулли гулпоя ҳосил қилишни таъминлайди.
Дуккак ва уруғ.
Дуккакни катталиги ва унинг пергамент катламининг 
ривожланишини таъминловчи бир неча полимер генлар борлиги аниқланган.
Полимерия ва комплементар типдаги уруғ пўстини рангини назорат 
қилувчи кўп миқдордаги генлар аниқлангандир. 
Уруғнинг катталиги (йириклиги) тўрт полимер генлар томонидан 
таъминланиши аниқланган. Селекционерларнинг кўп кизиктирадиган уруғ банд 
белгисидир, бу белги рецессив ген билан таъминланади. Бу ҳодиса биринчи 
бўлиб А.Я. Розентал томонидан аниқланиб “tenax” деб аталган. Унинг ҳозирги 
айтилиши В.В. Хангильдин бўйича def (development tuniculus). Бу геннинг 
рецессив ҳолати уруғ тўкилмаслик хусусиятини таъминлайди.
Касалликларга 
чидамлилик. 
Кўк 
нўхатнинг 
касалликларга 
чидамлилигини ўрганиш натижасида бу кўрсаткич битта, аксарият пайтларда 
доминант ген томонидан назорат килинади. Масалан, En аллели оддий мозаика 
касаллигига чидамлиликни таъминлайди, en аллели эса ўнга юқишига олиб 
келади. Fu ва Fnu генлари вилтнинг I–чи ва II–чи ирқларининг чақирувчиларга 
чилдамлиликни таъминласа, fu ва fnu рецессив аллеллари эса уларга 
чалинишига олиб келади. Ун шудринг касаллигига аксинча Er доминант аллел 
чалинишга олиб келса, er–рецессив аллел чидамлиликни таъминлайди. 
Аскохитозга чидамлилик учта доминант генлар томонидан назорат қилиниши 
тўғрисида маълумотлар олинган. 
Кўк нўхат экини селекциясининг вазифалари ва йўналишлари. 
Кўк 
нўхат ўсимлиги дала экини сифатида фойдаланилади. Унинг уч асосий 
йўналиши мавжуд:

---

28 
Хўраки – озиқ овқат учун ем ҳашак учун ва ўриладиган шаклларни экиш. 
Шунинг учун селекциянинг ҳам уч йўналиши аниқланган. Ҳар бири олдида 
тупроқ – иқлим шароити, ишлаб чиқариш талаблари ҳисобга олган ҳолда аниқ 
конкрет вазифалар кўйилади. Аммо ҳар бир йўналишдаги навлар олдида 
қуйидаги умумий талаблар кўйилади: – яхши сифатли, юқори ва мукаммал 
хосилдорлик, асосий тарқалган касалликларга (аскохитоз, антракноз, ун 
шудринг, фузариоз касалликлари, бактериоз) ва зараркунандаларга (ширинча 
бити – тля, брухус ва бошқа), ѐрилмасликка ва уруғини тўкилмасликка 
чидамлилик. 
Дон учун экиладиган навларнинг аксарияти баланд бўйли ва ѐтиб қолишга 
чидамлидир. Шунинг учун горох экини селекциясининг асосий вазифаларидан 
бири бўлиб нисбатан калта бўйли ва кўп миқдорда (оптимал) барг аппарати 
шаклланадиган навларни яратишдир. 
Ўрта ва кечпишар навлар юқорироқ ҳосилдор бўлиш қобилиятли, лекин 
ҳосилни шаклланиш ва пишиш даврида об–ҳаво ноқулай келганда бу қобилият 
амалга ошмаслиги рўй бериб ҳосилдорлигини пасайишига олиб келади. 
Шунинг учун биринчи ўринда эрта пишар навларни яратиш қўйилади. Эрта 
пишарлик билан бирга навлар совуққа чидамли, эрта баҳорда учрайдиган қисқа 
муддатлардаги совуққа чидамли, уруғнинг пишиши даврида иссиқликка кам 
талабчан бўлиши керак.