А. Туркманов. “Бухгалтерия ҳисoби” фани бўйича ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисодиёт, 2018 йил, 249 бет. Ғоя муаллифи: иқтисод фанлари доктори, профессор Б. Ю. Ходиев

Xўжaлик ҳисoбининг турлaри: тeзкoр (oпeрaтив), стaтистик вa буxгaлтeрия ҳисoби 
 
Жамиятнининг ривожланиб бориши билан ҳисоб тизими ҳам такомиллашиб, фан 
сифатида юзага кела бошлаган. Ҳозирги кунга келиб, ҳисобнинг уч туридан 
жойдаланилади: 
1. Оператив (Тезкор) ҳисоб. 

---

36 
2. Статистик ҳисоб. 
3. Бухгалтерия ҳисоби. 
 
Юқорида кетирилган чизмадан кўриниб турибдики, санаб ўтилган ҳисоб 
турларининг бирлиги Ўзбекистон Республикасининг ҳисоб тизимини ташкил қилади. 
Лекин улар вазифалари, ташкил қилишнинг усул-услубиёти каби белгилари билан бир-
биридан фарқ ҳам қилади.
 
Хўжалик ходисалари хақидаги маълумотлар статистик ҳисоб томонидан оператив 
ва бухгалтерия ҳисоби корхона, ташкилот ва муассасаларда мустақил равишда ташкил 
қилинадиган дастлабки ҳисобдан олинади. Баъзи маълумотлар статистик кузатувнинг 
алоҳида шакллари - қайта рўйхатга олиш ва текширишлар ёрдамида олинади. Узлуксиз 
кузатиб бўлмайдиган оммавий ҳодисаларни тавсифлаш учун дастлаб кузатиш усулидан 
кенг фойдаланилади. 
Статистик ҳисобнинг кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқиш учун ҳам барча мавжуд 
ўлчовлар - натура, меҳнат ва пул ўлчовларидан, ўрганилаётган ҳодисанинг мазмуни ва 
қўйилган вазифаларига қараб фойдаланилади. 
 

---

37 
Оператив ҳисоб турли-туман хўжалик ходисаларни ўз ичига олиб, асосан ишлаб 
чиқариш - техника хусусиятидаги кўрсаткичлар билан таъминлайди. У маҳсулот ишлаб 
чиқариш бўйича топшириқларнинг бажарилаётгашшги, харажатлар нормативларидан 
кундалик четга чиқишлар, иш кучидан фойдаланиш ва асбоб-ускуналарнинг 
юкланганлик даражаси, шартномаларга риоя қилиниши - мол етказиб берувчилар ва 
харидорлар билан тузилган контрактларнинг бажаршшши ҳақидаги маълумотлар билан 
таъминлайди. Оператив ҳисобда ўлчовларнинг ҳамма турлари - моддий, меҳнат ва 
қиймат ўлчовларидан фойдаланилади. Оператив ҳисоб корхонанинг ҳар хил 
бўлинмалари - бўлимлари, цехлари, омборлари ва ҳоказолар томонидан юритилади. 
Бухгалтерия ҳисоби — ички бошқариш ва ташқи истеъмолчиларнинг мақсадлари 
учун жорий ва якуний ахборотни олиш билан корхоналар, ташкилотлар ҳамда 
муассасаларнинг хўжалик фаолияти устидан узлуксиз ва ўзаро боғлиқ бўлган кузатиш 
ва назорат қилиш тизимидан иборат. 
Бухгалтерия ҳисоби ёрдамида хўжаликда мавжуд бўлган ҳар хил турдаги моддий 
қийматликлар ва пул маблағларининг миқдори, бошқа корхона ҳамда ташкилотлар 
билан ҳисоб-китобларнинг ҳолати, ундаги бошқа ресурсларнинг умумий ҳажми ҳақида 
маълумотлар олинади; тайёрланган материаллар, ишлаб чиқарилган ва сотилган 
маҳсулот ҳажми ҳамда таннархи аниқланади; хўжалик фаолиятининг молиявий 

---

38 
натижалари — фойда ёки зарар ҳисоблаб чиқилади; корхонанинг рентабеллиги ҳамда 
корхона ва унинг таркибий қисмларининг бошқа қатор кўрсаткичлари ҳисоблаб 
аниқланади.