kompyuter telefoniyasi (IP-telefoniyasi). Xorijiy olimlar hamda „Com
puter Telephony" jurnalining ta’riflashiga muvofiq kompyuter telefo
niyasi — bu kompyuter intellektual resurslarining (apparat va dasturiy
ta ’minotlari) telefon aloqasini hamda faks uzatish jarayonlarini real vaqt
rejimida ta’minlash texnologiyasidir.
IP — telefoniyaning telefon serverlari standart telefon signalini raqam
bilan ifodalash (raqamlashtirish), hajmini anchagina siqish,
paketlarga
ajratish amallarini bajarib, TC PG 'IP protokollaridan foydalangan holda
paketlami Internet bo'ylab jo'natadi.
Foydalanuvchi uchun kompyuter telefoniyasidan foydalanish an’
anaviy telefon tarmoqlariga nisbatan ancha arzon va qulay keladi.
Internetning zamonaviy texnologiyalaridan yana bir yo‘nalishi —
bu elektron komertsiya.
Elektron komersiyani ikkita aspektda ko'rib chiqish mumkin:
• elektron komersiya Intemetdagi savdo sifatida;
• elektron komersiya bozor sifatida.
Elektron bozoming asosiy komponentlari quyidagilar:
• o'yinchilar (kompaniya, ta’minlovchilar, brokerlar, do'konlar va
xaridorlar);
• mahsulotlar (tovar va xizmatlar);
• jarayonlar (yetkazib berish, ishlab chiqarish, marketing, raqobat,
iste’mol qilish, tarqatish).
Elektron bozorining o'ziga
xos xususiyati shundaki, yuqorida sanab
o'tilgan komponentlarning aksariyat qismi virtualdir (elektronli).
Elektron to'lovlarda raqamli pullar qo'llaniladi. Ular ikki reallik
ko'rinishda bo'ladi:
• „Ushlab ko'rish" mumkin bo'lgan smart-cards („aqlli" kartalar),
Mondex, Visa Cash va boshqalar.
• Virtual, ya’ni „ushlab" mumkin bo'lmagan Intemetda mahsulotlar va
xizmatlar uchun pul o'lkazibh elektron lo'lovlari tizimlari.
Raqamli naqd pullar — bu kompyuter diskasida yoki smart - cards
xotirasida joylashgan fayllar. Elektron to'lovlarda harid qilingan mahsulotga
pul to'lash — bu, sotuvchiga yuqorida aytilgan fayllami o'tkazish tu
shuniladi.
Hozirgi kunda raqamli naqd pullar Internetning eng ilg'or texno
logiyalaridan hisoblanadi. Bu texnologivada ikkita yo'nalishda
ish olib
borilyapti:
200
1. Apparat — dasturiy kompleksi shaklida amalga oshirilgan „Elektron
hamyonning'' tarmoqli versiyasi. Mondex kompaniyasi rahbari Timoti
Djons tomonidan tavsiya qilingan.
2. Sof dasturiy shaklda ishlab chiqilgan tarmoqli elektron pul- yecash
texnologiyasi. DigiCash rahbari Devid Chom tomonidan taklif qilingan.
Misol tariqasida DigiCash kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan
raqamli naqd pul texnologiyasini kengroq ko'rib chiqamiz.
DigiCash kompaniyasining lisenziyasiga muvofiq bu tizimda bir nechta
banklar xizmat qiladi: Marc Twain Bank (SShA), Merita Bank (Fin-
lyandiya) va boshqalar. Ushbu banklar kiberbakslar (cyberbacks) bilan
kompleks xizmatlar ko'rsatadi, shu jumladan raqamli naqd pullar dol
lar va fin markasiga konvertatsiya qilinadi.
DigiCash tizimida raqamli naqd pul bilan amallar bajarish quyidagicha
olib boriladi.
Mahsulot sotib oluvchi (mijoz) Internet virtual do'konida o'zi yoq-
tirgan m ahsulotni tanlagach DigiCash dasturiy ta ’m inotini
virtual
magazindan to'g'ridan-to'g'ri o'z kompyuteriga yozib oladi (agar oldindan
yozib olinmagan bo'lsa).
Dasturiy ta ’minot yordamida ixtiyoriy DigiCash-banki bilan aloqa
o'rnatilib, hisob-kitob schyoti ochiladi.
Mumkin bo'lgan usuldan foydalangan holda mijoz ochilgan hisob-
kitob schyotiga pul o'tkazadi (chek, kredit kartochkasi,
banklararo pul
o'tkazish va hokazo).
Mijoz DigiCash dasturiy ta’minotidan foydalangan holda o'z banki
bilan aloqa o'm atadi hamda kerakli pulni hisob-kitob schetidan olib,
o'zining „elektron hamyoniga" qo'yadi.
Mijoz Internet vertual do'konlarida shoping (tovarlami tomosha va
harid qilish) qilishga tayyor. Sotib oluvchi hamyonidan sotuvchi hamyoniga
raqamli naqd pul birpasda o'tadi. Shuning bilan harid uchun pul to'lash
jarayoni tugaydi.
Sotuvchi bank yordamida kelib tushgan pulni tekshiradi va mijozga
tovami jo'natadi yoki tegishli xizmat ko'rsatadi.
1,
2 va 3- bosqichdagi
amallar bir marta bajariladi, 4, 5 va 6-
bosqichdagi amallar esa har bir mahsulot harid qilinganda amalga oshiriladi.
4-
bosqichda mijoz tomonidan bankdan raqamli elektron pulni olish
jarayonini to'liqroq qarab chiqamiz.
Mijoz DigiCash dasturiy ta’minoti hamda maxsus kalit yordamida
tasodifiy uzun sonlar ishlab chiqadi. Maxsus kalit RSA (Rivest, Shamir,
201
Adleman) usulida ishlab chiqilgan bo'lib, u ikkita qismdan iborat,
chunonchi: ochiq (public) va yopiq yoki shaxsiy (private).
Generatsiya qilingan tasodifiy uzun sonlar „raqamli konvertda“ mijoz
imzosi bilan bankga jo ‘natiladi. „Raqamli konvert" — bu ko'rmasdan
imzo chekish (Blind signature)
usuliga asoslangan, axborotlarni iden-
tifikatsiyalash va autentifikatsiyalash jarayonini ta ’minlovchi texnolo-
giyasidir.
Bank tomonidan tasdiqlangan „raqamli konvert“ mijozga qaytariladi.
Mijoz „konvertdagi" tasdiqlangan sonlami (fayllami kompyuter diskasiga
yozadi, ya’ni o'zining elektron hamyoniga joylashtiradi.
Shunday qilib, biz DigiCash texnologiyasida amalga oshirilgan elektron
to'lovlar tizimini qarab chiqdik. Bu tizimdan tashqari dunyoda 30 dan
ortiq elektron to'lovlar tizimlari mavjud: Open Market, CyberCash,
CheckFree,
Ferst Virtual, NetCash, NetChex, NetBill, Mondex, VISA
Cash va boshqalar.
Shuni ta’kidlash lozimki, 2000-yilda Intemetda umumiy mahsulot va
xizmat ko'rsatish hajmi 800 mlrd dollarga o'sgan, ya’ni bu jahondagi
sotish hajmining 10% ini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
