O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti shahrisabz filiali

Yer surilishi (ko’chki)
- baland joylardagi yer massasini pastlikka tomon surilishiga 
aytiladi. Bunday ofat ko’prok yerlari notekis bo’lgan joylarda kuzatiladi. 
Yerning surilishiga turli omillar sabab bo’lishi mumkin: o’sha yerning muvozanati 
buzilishi, yer osti suvlari, yoki atmosfera suvlari natijasida tuprokning namligi ortib ketib, uning 
mustaxkamligi kamayishi natijasida, doimiy yer silkinishi, odamlarning o’sha yerlardan nojoya 
xatti-harakatlari oqibatida va boshqalar. 
Yer surilishi yer zaminining surilishi tezligi hamda ularning miqiyos darajasi bilan ham 
farqlanadi. Yer zaminining surilish tezligi sekin, o’rtacha va kuchli hollari bo’lib, birinchisida 
surilish bir necha santimetrga suriladi xolos. O’rtacha surilishda bir necha metrga, kuchli 
bo’lganda esa soatiga bir necha kilometrga suriladi. Aynan kuchli surilishda odamlarning o’limi 
kuzatiladi. 
Yer surilishida tuproq massasi bir necha million, ba'zan milliard kub metr bir joydan 
ikkinchi joyga ko’chib o’tadi. 
Yer surilish ofati yashash punktlarini vayron qiladi, qishloq ho’jalik mahsulotlari yo’q 
bo’lib ketadi, foydali qazilmalarni qazib chiqarishda karerlardan foydalanish xavfi paydo 
bo’ladi, turli kommunikatsiyalar, yer osti yo’llari, truba o’tkazgichlar, telefon, elektr 
tarmog’lari, suv inshoatlari ishdan chiqadi. Masalan, 1911-yil Pomirda kuchli yer silkinishi 
(M=7,4) oqibatida yer surilishi kuzatildi. Bunda 2,5 mlrd m
3
g’ovak tuproq surilishi natijasida 
Usoy qishloqi 54 xonadoni bilan tuproq ostida qoldi.
Xuddi shunga o’xshash nohushliklar 1991 yil Angrenda Jigaris-ton qishlog’ida roy 
berib, bir necha mln. kub metr tupro'q 7 sek. davomida qishloqda 50 ta xonadon tuproq ostida 
qolib ketdi. Bunda nafaqat odamlar, balki u yerdagi jamiki inshoatlar, uylar, barcha moddiy 
boyliklar yo’q bo’lib ketdi. 
Bir yo’la ikkita tabiiy ofat: vulqonli yer silkinishi hamda yer surilishi bir vaqtda 
kuzatilishi Tojikistonning Shalola qishlog’ida yuz berib, odamlar, jamiki narsalar tuproq ostida 
qoldilar. 
Yer surilishi ofatini oldindan bildiradigan belgilari: yer yuzasida yoriqlarning paydo 
bo’lishi, yo’llarda uzilish paydo bo’lishi, daraxtlarning pastlikka qarab surilishi va boshqa 
o’zgarishlar kuzatiladi. 
Bunday o’zgarishlarni ko’rgan har bir fuqaro o’sha joylarda suvlarni oqizmasliklari, 
turib qoladigan suvlarni tezda chiqarib tashlashlari va o’zlari tezlik bilan bu joydan xavfsiz 
joyga ko’chib o’tishlari lozim. 
Kuchli shamol
ham insonlar xayotiga va xalq xo’jaligiga jiddiy zarar yetkazadigan 
ofatdir. Bu ofat uzoq davom etuvchi va buzish kuchiga ega. Bu ofatning tezligi 30-90 m/s ga 

---

125 
yetadi. O’rta Osiyo zonalarida shamolning kuchi 40-60 m/s ga, O’zbekistonning Xovos 
rayonida esa 50-60 m/s ni tashkil etadi. Kuchli shamol paydo bo’lishi – atmosferada 
muvozanatning buzilishi natijasida havo oqimi juda katta tezlikda harakatlanib, ba'zi joylarda, u 
aylanma (voronka) harakatga aylanib ketadi. Bunday ofat oqibatida odamlarning xalok bo’lishi, 
inshoatlarning buzilishi, ekinzorlarning payxon bo’lishi, elektr-telefon tarmoqlarining buzilishi 
va boshqa oqibatlarga olib keladi. Yana, kuchli shamol esganda odamlar, uy xayvonlari 
yuradigan yo’llardan adashadilar, simyog’ochlar, daraxtlar ag’anaydi, uylarning yuqori qismlari 
buzilishi natijasida odamlar turli darajada jarohat oladilar. 
Shuning uchun bunday favqulotda holatda yengil, baland qurilgan imorartlardan, elektr 
tarmoqlari osilgan simyog’ochlardan, ko’priklardan uzoqroq joylarda saqlanishlari lozim.