Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

11
Энциклопедический лексикон. 
СПб., 1835. ТЛ.
148

---

«Majolis ul-ushshoq», Mirxondning «Ravzat us-safo» kabi 
tarixiy 
va 
memuar 
asarlarida 
keltirilgan 
materiallami 
umumlashtiradi; Navoiyning adabiy hamda davlat ishlaridagi 
faoliyatini asosan to‘g‘ri belgilaydi.50 U «Mir Alisher Sharq 
adabiyoti tarixida sharafli o‘rinni egallaydi» deb uni munosib 
baholadi v aru s sharqshunoslarining e’tiborini unga qaratdi. 1857 
yili professor l.N.Berezen (1818 - 1896) tomonidan tuzilib, 
Kozonda bosilgan «Turkiy xrestomatiya» kitobida Alisher 
Navoiyning ikki asari - «Vaqfiya» va «Munshaot»dan parchalar 
berildi. Mashhur rus olimi V.V.Velyaminov-Zernov Alisher 
Navoiy asarlari asosida XVI asrda tuzilgan va «Abushka» nomi 
bilan mashhur bo‘lgan lug‘atning ilmiy-tanqidiy matnini 
tayyorlab 1868 yili nashr ettirdi. Boshqa bir rus sharqshunosi 
N.l.llminskiy o‘zining 1862 yili Kozonda bosilgan turk-tatar 
tillariga bagMshlangan asarida Alisher Navoiyning o‘zbek adabiy 
tili taraqqiyoti yo‘lida ko‘rsatgan xizmatlariga yuqori baho 
beradi va «o‘z ona tili uchun zo‘r matonat bilan qudratli kurash 
olib borgan kishi edi» deb ta’riflaydi.31 Katremer 1841 yili 
Parijda Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn», «Tarixi muluki 
Ajam» asarlarini bosib chiqaradi. Major olimi H.Vamberi 0 ‘rta 
Osiyoga bag‘ishlangan asarlarida Navoiydan parchalar va 
tarjimalar beradi. U «Mahbub ul-qulub»ning kirish qismini, 
«Farhod va Shirin»ning ayrim boblarini va shoiming boshqa 
asarlaridan olingan parchalami nemis tiliga taijima qildi. 1861 
yili fransuz sharqshunosi M.Belen «Aziatik» jumalida «Mir 
Alisher Navoiyning hayoti va ijodi haqida» nomi ostida katta 
hajmli maqolasini chop ettiradP2. Shu bilan birga, «Xainsat ul- 
mutaxayyirin» asari haqida katta ilmiy ish yozadi, «Majolis un- 
nafois»ni nashr qiladi; «Mahbub ul-qulub»ning ayrim boblarini
50 К,араиг: Никитский М. Эмир Низом эд-Дин Алиш up 
в
государственном и 
литературном его значении. - СПб., 1856.
51 Каранг: Ильминский Н.И. Материалы к изучению киргизского наречия. 
-Казань, 1861.
52 Каранг: Белен М. Мир Алишер Навоий / Туркча таржима. Ношир 
Ахмед Жавдат. - Истанбул: Икдом матбааси, 1897.
149

---

fransuz tiiiga o‘giradi. Aytish kerakki, Nikitskiy va Belen asarlari
XIX asr sharqshunoslari tomonidan tan olingan tadqiqotlar 
hisoblanib, ancha vaqtgacha, hatto XX asming boshlarida ham 
Navoiyni o4rganishda asosiy manba b o iib keldi.
XIX 
asrda Sharq mamlakatlariga sayohat qilgan G ‘arb 
olimlari, mustamlaka mamlakatlari idoralarida ishlovchi nodir 
san’at namunalari ishqibozlari imkon qadar Navoiy asarlari 
nusxalarini o‘z vatanlariga olib ketishga uringanlar. Natijada 
Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiyaning muzey, 
kutubxona va shaxsiy fondlarida Alisher Navoiy asarlari ko‘plab 
to‘plangan, lngliz sharqshunosi Ch.Riyo 1888 yili Londonda 
nashr etgan va bugungi kunda Britaniya muzeyida saqlanayotgan 
«Turkiy qo‘lyozmalar katalogi»dan ham Alisher Navoiy 
asarlariga boigan qiziqish katta bolganiigini ko'rish mumkin. 
Chunonchi, Ch.Riyo o‘z katalogida Navoiy asarlarining 12 nodir 
nusxasini tavsif etgan. Mashhur manbashunos va matnshunos 
Ch.Riyo Alisher Navoiy shaxsiyatiga juda katta ehtirom bilan 
qaraganini uning quyidagi so‘zlaridan ham bilsa boiadi: «Mir 
Alisher turkiy tilni adabiy til darajasiga kolarishda eng ko‘p 
xizmat qilgan tarixiy shaxsdir. Uning eng madaniyatli, buyuk 
mutafakkir inson ekanligi barcha tomonidan tan olingan. U 
shaksiz, turkigo‘y shoirlarning eng sermahsulidir».53 Yevropa 
sharqshunoslaridan E.Bloshe, M.Buvat, E.Braun ham Navoiy 
asarlarini, 
uning 
qolyozmalarini 
atroflicha 
o'rganganlar. 
Xususan, E.Braun o‘zining to'rt jildlik «Eron adabiyoti tarixi» 
kitobida Alisher Navoiy hayoti va faoliyatini yoritgan, uning 
ijodi xususida to‘xtalgan. Braun Navoiy ijodiga yuksak baho 
beradi. U shunday yozadi: «Mir Alisherning ham ijodkor, ham 
qalam ahlining homiysi sifatidagi ahamiyati va ta’siri ta’riflab 
bolm as darajada kattadir. U o‘z davri va mamlakatining buyuk 
sahovatpeshasidir».54
53 Rieu Ch. Catalogue o f the Turkish Manucripts in the British Museum, i 888.
- P.273.
54 Browne E. A Literary History o f Persia. Vol. 111. - Cambridge, I
9 6 0
. - P.505.
150

---

Shu tarzda XIX asrda Yevropa sharqshunosligida Alisher 
Navoiy ijodiga qiziqish jiddiy tus olganini kuzatish mumkin. 
Ular Navoiy davrida yaratilgan manbalar asosida ulug‘ shoir va 
siyosiy arbob shaxsiyati, ijodiyod masalalarini ilmiy tarzda 
tadqiqotchilar hamda navoiyshunoslikning yangi davriga asos 
yaratdilar. Birinchidan, XV asr oxiri - XVI asr boshiga taalluqli 
va Navoiy haqida ma’lumot beruvchi qo‘lyozma manbalar 
umumlashtirilib ilmiy muomalaga kiritildi. Ikkinchidan, shu 
davrgacha 
davom 
etib 
kelayotgan 
sharq ona, 
an’anaviy 
bayonchilikka asoslangan Navoiy talqini uslubiga chek qo‘yilib, 
Navoiy ijodiga ilmiy nazar tashlandi. 
Biroq bu 
davr 
navoiyshunoslari ulug‘ shoir biografiyasini yoritishda ko‘p 
chuqurlashmadilar. Ular Navoiy haqida tarixiy manbalarda 
berilgan ma’lumotlarni umumlashtirar ekanlar qiyosiy-tanqidiy 
chog‘ishtirib o‘rganmadilar. Oqibatda shoirning haqiqiy tarjimai 
holi xiralashib qoldi, XIX asr sharqshunoslari ishlarida Navoiy 
«podshohning eng yaqin kishilaridan - muhrdor, vazir sifatida 
tinch liayot kechirgan va ijod etgan shoir» bo‘lib qoldi. 
Tazkiralarda Navoiyning nazira va tatabbu’lari, salaflarga 
ergashib yozgan asarlari haqida ko‘p gapirilgani bois, G'arb 
sharqshunoslari Navoiyni taqlidchi shoir deb tushundilar.
M afkuralar to ‘qnashuvi
Navoiyshunoslikning ikkinchi bosqichi jahondagi buyuk 
siyosiy o‘zgarishlar jarayoni bilan bog‘liq ekanligini ta ’kidlamoq 
lozim. XIX asming II yarmidan boshlab Buyuk Britaniya va 
Rossiyaning Sharqni mustamlakaga aylantirish poygasi Markaziy 
Osiyo va Hind mintaqalari jo ‘g‘rofiyasi, geologiyasi, tabiati bilan 
bir qatorda 
ma’naviy 
salohiyatiga bolgan 
qiziqishning 
kuchayishiga sabab bo‘ldi. Bu qiziqish, muayyan sabablarga 
ko‘ra, Rossiyada ro‘y bergan Oktabr to‘ntarishi va «Qizil 
imperiya» 
hukmronligining 
0 ‘rta 
Osiyo 
hududida 
o‘matilganidan so‘ng ham to‘xtamadi. 1868 yili Vengriyaning 
Turkiyadagi elchixonasi xodimi M.Belen tomonidan yozilgan 
«Alisher Navoiy» ilmiy axboroti yana dolzarb bo‘lib qoldi.
151

---

Fransuz olimi Lyusyen Buvaning 1926 yili «Osiyo» jurnalida 
e ’lon qilingan «Temuriylar davri sivilizatsiyasidan lavhalar» 
maqolasi, Edgar Bloshening «Milliy kutubxonada saqlanayotgan 
turkiy qoiyozm alar katalogi»dagi qaydlar va ingliz olimi Eduard 
Braunning 
«Eron 
adabiyoti 
tarixi» 
asaridagi 
Navoiyga 
bag‘ishlangan 
boiim lam i 
shu 
davming 
e’tiborga 
loyiq 
tadqiqotlari qatoriga qo‘shish mumkin. Shu yillari V.Leninning 
chekka oikalarga, xususan, OYta Osiyo, Kavkaz o‘lkalariga 
muxtoriyat va hurlik berish haqidagi soxta va’dalariga uchgan 
turkiy xalqlar orasida Navoiy dahosini ulug6 lash va millat timsoli 
darajasiga ko'tarish tendensiyasi kuchaydi. Bu yo‘ldagi ilk 
urinish Navoiyning hijriy sana bilan 500 yillik to‘yini nishonlash 
maqsadida 1926 yili Bokuda «Alisher Navoiy - buyuk turk 
shoiri» shiori ostida oHkazilgan «Ilk turkologiya 
quruttoyi»da 
namoyon 
bo'ldi
.35
Unda asosiy 
e ’tibor 
Navoiyning turkiy tillar 
rivojiga qo‘shgan hissasi, davlat arbobi sifatidagi mavqei, milliy 
o‘zlik g‘oyalariga qaratildi. 0 ‘sha davrning yetuk olimlaridan 
Ismoil Hikmatning «Navoiy hayoti va adabiy mavqei», Mirzo 
Jalol Yusufzodaning «Navoiy haqida», Bakr Chubonzodaning 
«Navoiy - tilchi» va Mirzo Muxsin Ibrohimiyning «Fors 
adabiyotining 
Navoiyga 
ta’siri» 
ma’ruzalari 
faqatgina 
qatnashchilarnmg 
emas, 
balki 
barcha 
turkiy 
xalqlar 
adabiyotshunoslari diqqatini o‘ziga tortdi hamda ulami Navoiy 
ijodini o‘rganishga ilhomlantirdi. 0 ‘sha yili 0 ‘zbekistonda ham, 
xususan, «Maorif va o'qituvchi» jurnalida bosilib chiqqan 
Abdurauf Fitrat va Vadud Mahmudiyning Navoiy haqidagi 
maqolalarida qurultoy ta’siri sezilib turadi.56 Qurultoy ruhi 
kommunistik mustabid tuzum peshvolari uchun kutilmagan 
muammolar 
keltirib 
chiqarishi 
tabiiy 
edi. 
Barcha 
rus 
sharqshunoslari ahvolni o‘nglashga safarbar qilindi. Qurultoy
55 Каранг: Буюк 
t v d k
шоири Мир Алишер: Туркология курултойи конфе­
ренция материаллари. - Боку: Адабиёт жамията, 1926.
56 Фитрат А. Навоийнинг форсий шоирлиги х,ам унинг форсий девони 
т^грисида