1.2. Milliй туйғуларнинг maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasidagi
ahamiyati
G’urur deganda, ko‘z o‘ngimizda hak va haqiqat gavdalanadi.
Bobolarimizning hammasi g‘ururli zotlar bo‘lganlar. Abu Nasr Forobiy, Abu Ali
ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy, Amir Temur, Ulug‘bek, Aliisher Navoiy, Boburlar
o‘z g‘ururlarini minordek tutishgan. Shunday ekan, bugungi maktabgacha ta’lim
muassasalari tarbiyalanuvchilari bobolari merosiga sodiq qolib, ular yaratgan
odob-ahlok meyorlariga sodiq bo‘lishi lozim. G’ururli bo‘lish, birinchi navbatda,
xalq manfaatini yoqlash, elga foyda keltirish.
15
Xalqimiz o‘z hayoti, turmush tarzida eng olijanob g‘oyalarni mujassam
etgan ahlok-odob qoidalariga, ma’naviy qadriyatlarga tayanib kelgan. Shunday
ilg‘or g‘oyalar tufayli elimizda adolat, rostgo‘ylik, halollik, pokizalik, birovning
haqqiga hiyonat qilmaslik, nogironlarga mehrli bo‘lish, odamiylik, qardoshlik,
vatanparvarlik, shirinsuxanlik va boshka insoniy fazilatlar rivoj topgan.
O‘zbek xalqining g‘ururini ifodalovchi bir qancha urf-odatlar, rasm-
rusumlar, marosimlar, odatlar, udumlar, an’analar mavjud. Jumladan, o‘zbek
xonadonlarida ota nomi mag‘rur va ulug‘ shaxs sifatida e’tirof etiladi. Ayniqsa,
maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilari, ya’ni farzandlarimizning o‘z
yurtiga mehr-muhabbatli bo‘lishi, uning mustaqilligini mustahkamlashi, Vatanimiz
shon-shuhratini dunyo miqyosiga olib chiqish ruhida tarbiyalash pedagoglar, ota-
ona va har birimizning muqaddas burchimizdir. Bunday ezgu maqsadlarni
bajarishda har bir O‘zbekiston fuqarosi g‘urur va iftixor bilan yashaydi va uning
meyoriga amal qiladi.
Har bir xalqning ijtimoiy-madaniy hayotida azaliy an’ana, urf-odatlar
alohida hrin tutadi. Ular kishilar turmush tarzining o’ziga xos hodisasi sifatida
namoyon bo’ladi. “An’ana”, “odat”, “marosim” bevosita “bayram” tushunchasi
bilan bog’liq.
“An’ana” – tarixiy taraqqiyot jarayonida va ijtimoiy ehtiyojlar orasida
vujudga keladigan, avloddan-avlodga meros bo’lib o’tadigan, kishilar ma’naviy
hayotiga ta’sir ko’rsatadigan madaniy hodisadir. An’ana o’ziga xos ijtimoiy hodisa
sifatida majmuasi hisoblanadi. Xalq an’analari – uzoq taraqqiyot jarayonida
etnoslarning ijtimoiy-ma’naviy ehtiyojlari asosida vujudga kelib, ularning aqliy –
ijodiy faoliyati asosida, atrof – muhit, tabiat, mehnat jarayoniga bog’liq holda
avloddan-avlodga o’tib, taraqqiy etgan va asrlararo ajdodlar fikri, orzu-o’ylari,
tajribalari, yutuqlari va boshqa qadriyatlarini mujassamlashtirgan bebaho
ijtimoiy–madaniy merosga aylangan.
Urf – odat kishilarning turmushiga singib ketgan, ma’lum muddatda
takrorlanib turuvchi xatti-harakat, ko’pchilik tomonidan qabul qilingan xulq -atvor
qoidalari ko’nikmasidir. Masalan: kichiklarning kattalarga salom berishi, uy-
16
xovlini tartibga keltirish, mehmonlarga alohida hurmat ko’rsatish, bayram
arafasida keksa qariyalar, kasal ojiz, qiynalgan kishilar holidan xabar olish, qo’ni-
qo’shnilarni biror ishiga yordam berish, hasharga borish kabilar o’zbek xalq iga
xos yaxshi odatlar hisoblanadi.
Urf-odat degan tushuncha psixologiyada ham mavjud bo’lib, u ma’lum
sharoit ta’sirida vujudga kelib, kishining fe’l-atvorida mustahkamlanib qolgan va
kiyinchalik o’z-o’zidan beixtiyor bajariladigan harakat ma’nosini bildiradi.
An’ana ijtimoiy hayot, mehnat, madaniyatining barcha sohalariga xos xodisa
sifatida juda keng doirani qamrab oladi. Urf-odat esa muayyan bir kishining
turmush tarzi xatti-harakati, xulq -atvori, muloqoti va oilaviy munosabatlarida
namoyon bo’ladi.
Marosim – inson hayotidagi muhim voqyealarni nishonlashga qaratilgan,
rasmiy va ruhiy ko’tarinkilik vaziyatida o’tadigan, tartib-qoidalarga amal
qilinadigan tadbir sanaladi. Masalan: ism qo’yish, nikohdan o’tish, dafn qilish,
xotiralash, urug’ qadash marosimlari.
Urf-odat kundalik hayotda kuzatilsa, marosim esa inson hayotidagi muhim
hodisalar sodir bo’lganida vujudga keladi. Marosim kishilar hayotidagi eng muhim
vo qealarni rasmiylashtiradi. Marosimlarni o’tkazishda avloddan-avlodga o’tadigan
ramziy va rasmiy an’analar, qoidalarga amal qilinadi. Marosimga bo’layotgan
voqeaga “guvoh” sifatida odamlarcha qiriladi. Odamlar kimningdir g’ami yoki
quvonchiga sherik bo’lishadi, kelajak uchun yaxshi niyatlar qilishadi. Har bir
marosimning o’ziga xos umum qabul qilingan tuzilishi bo’ladi. Inson hayotida
bo’lib o’tayotgan muhim voqyealarni nishonlash jarayonida an’ana ham, urf-odat
ham, marosim ham mujassamlashadi.
Buni quyidagi bir misolda ko’rish mumkin: yoshlar voyaga yetganda yigitlar
uylanadi, qizlar turmushga chiqadi. Bu avloddan-avlodga o’tib keladigan an’ana
sanaladi. Yigit va qizning oila qurishi uchun nikoh to’yi o’tkaziladi. Nikoh to’yini
o’tkazish esa insoniyat hayotiga singib ketgan qoidaga ega bo’lgan urf-odat
hisoblanadi. Nikoh to’ylarining asosiy shartlaridan biri kuyov va kelinning
nikohdan o’tishidir. har bir davrda bu to’y bilan bog’liq o’ziga xos urf-odatlar
17
vujudga keladi. Masalan: hozirgi paytda maxsus bezatilgan mashinalarda
ko’chalarda yurish, guvohlar bilan baxt uyiga borish, kerakli hujjatlarga imzo
chekish, nikoh uzuklarini almashish kabi odatlarga amal qilinadi. Bu rasmiy va
tantanali ravishda o’tadigan marosimdir.
“An’ana”, “urf-odat”, “marosim” bir-biri bilan bevosita bog’li q hodisa
sanaladi. SHu bois an’analarning tarkibiy qismi urf-odat, urf-odatning tarkibiy
qismi esa marosim ham bo’lishi mumkin.
Ba’zi holatlarda “an’ana”, “odat” va “marosim” tushunchalari alohida
ishlatilsa, ular mavhum ma’noni anglatishi ham mumkin. Bunday paytda ularga ani
q lovchi so’zlar qo’shilib, masalan “an’anaviy bayram”, “mukofotlash marosimi”,
“to’y marosimi”, “nafa q aga kuzatish marosimi” tarzida qo’llaniladi. Marosim
so’zi jamoatchilik ishtirokida o’tkaziladigan katta tadbir ma’nosini bildiradi.
Eng qadimiy odamlarning turmushi bilan bog’li q an’analar: to’da bo’lib
yashash udumlari; sardorlik, o qso qolik uchun olishuvlar; bolalikdan o’spirinlikga;
o’spirinliklan erkaklikga o’tish marosimlari; turli ko’rinishli dafn odatlari;
qurbonlik marosimlari oila va to’y marosimlarining poydevori bo’lgan pomgam,
egzogam, monogam odatlari kabilar ibtidoiy jamoa tara q qiyotida jiddiy rol
o’ynagan. Ular ibtidoiy odamlarning masha q qatli hayotida erishilgan tajribalarni
asrash va ko’paytirishda katta ahamiyatga ega bo’lgan.
Јadimiy odatlarni o’rganishda “Avesto” kitobi eng qadimiy manbalardan
biri hisoblanadi. Zardushtiylik diniga xos odatlar hozirgi paytgacha ham saqlanib
qolgan. Ular ichida eng kattasi Navro’z bayramidir. Kasallikni oldini olish yoki
undan saqlanish uchun isiriq tutatish, tongda xovlini tozalash, yuvinish, o’choqga
olov yo q ish kabilar zardushtiylardan o’tib kelayotgan odatdr.
Oilaviy marosimlar oila paydo bo’lishi bilan vujudga kelgan. Shu bilan birga
o’zgargan rivoj topgan. Taraqqiyot, zamon talabiga javob bermagan odat
marosimlar unitilgan. Ularning o’rnini esa oila ehtiyojlarini qoniqtiradigan yangi
marosimlar egallagan.
O`zbek xalqining oilaviy marosimlari ham tarixiy zururiyat asosida vujudga
kelgan va zamon chig’iriqlaridan o’tib, muhim ma’naviy qadriyat sifatida ravnaq
18
topgan. Sho’rolar davrida har bir kishi yaxshi yashay olmasa, butun jamiyat ham
yaxshi yashay olmasligi uqturiladi. Bu davrda asosiy e’tibor umumdavlat ishlariga
qaratildi. Shaxs, oila ehtiyojlari esa diqqat markazidan tushib qoldi. Jumladan,
katta davlat bayramlari birinchi darajali, oilaviy – maishiy bayramlar ikkinchi
darajali bo’lib qoldi. Xal q ning asrlarmobaynida to’plangan bebaho boyligi –
shaxs va oila hayoti bilan bog’liq marosim va bayramlar unutila berdi.
Hozirgi paytda jamiyatimiz oldida shaxs, oila turmush tarzini yaxshilash va
u bilan bog’liq oilaviy an’analar, urf-odatlar, marosimlarga e’tibor qaratish muhim
muammo bo’lib turibdi. Xal q imizning avloddan-avlodga o’tib kelayotgan oilaviy
marosimlari sho’rolar davrida jiddiy to’siqlarga uchragan bo’lsa ham mustaqillikka
erishilgandan so’ng ular qayta tiklana boshladi. Bu an’ana, urf-odat va marosimlar
to’g’risida qator kitoblar chop etildi. Oilaviy marosimlar xalq ma’naviyatining
tarkibiy qismi, muhim axloqiy qadriyati, ta’sirchan tarbiya vositasi sanaladi.
Oilaviy marosimlar jarayonida namoyon bo’ladigan axloq-odob, mehr-oqibat kabi
xislatlar yoshlar ma’naviyati shakllanishida muhim ahamiyatga eag. Xalq
an’analari qadrlanadigan oilalarda tarbiya topgan yoshlar ibratli axloqi bilan bosh
qalardan ajralib turadi. Bunday oilalardan jinoyatchi, bezori kishilar chi q maydi.
Shu bois xalq an’analari va oilaviy urf-odatlar yordamida yoshlarni tarbiyalash
muhim ahamiyat kasb etadi.
Ispaniyalik bir faylasuf olim butun umrini jahon xal q larining urf-odatlarini,
axloq odobini o’rganishga bag’ishlagan ekan. o’sha olim bizning yurtimizga tashrif
buyurib, urf-odatlarmizni o’rganibdi. Yurtiga borib: “Butun bir amalga oshirgan
ishlarim va o’rgangan bilimlarimni 15 yoshli o’zbek qizalog’ining, o’rnidan turib,
qo’lini ko’ksiga qo’ygancha choy uzatishidagi odobi, nazokatiga almashtirishga
rozi edim”– degan edi.
Ajdodlarmiz asrab-avaylab kelgan urf-odatlarmizni, sharqona odobimizni,
naslimiz pokligini, buyukligimizni asrab-avaylab kelgusi avlodga yetkazish siz-u
bizning qo’limizdadir.
19
Do'stlaringiz bilan baham: |