Navoiy Davlat Konchilik institute ―Konchilik‖ fakulteti

 

MA'RUZA № 16 

 

FOYDALI QAZILMALARNI QIDIRISH VA RAZVEDKA QILISHNING ASOSLARI

 

 

Dunyodagi  xar  qanday  mamlakatni  iqtisodiy  saloxiyatini  ko‘rib  chiqadigan  bo‘lsak,  iqtisodiy 

bo‘g‘inlarining asosini  konchilik sanoati  egalladi. Bu esa konchilardan  mavjud  konlardan unumli  foydalanib 

ularga yangi texnika va texnrologiya  jalb  qilishni taqozo  etsa, geologlarda  esa, yangi  konlarni topish, ularni 

baxolash, topilgan konlarida doimiy razvedka ishlarini olib borishni talab qiladi. 

Umuman  insoniyatin  xar  bir  qazilma  boyligiga  nisbatan  o‘z  talab  darajasi  mavjud.  Mana  shu  talab 

darajasiga  qarab  xozirgi  bozor  iqtisodiyoti  davrida  foydali  qazilma  konlarini  qidi-rish  va  razvedka  qilish 

ishlari  taqsimlanishi  zarur.  Konlarni  qidirish  va  razvedka  qilish  jara-yonida  foydali  qazilmaning  sifati, 

mikdori  (va)  joylashishi  va  shuncha  o‘xshash  ko‘pgina  pa-rametrlari  aniqlanadi.  Shu  parametrlar  saosida 

konga texnologik sxema oldindan tanlanadi. 

Konlarni  qidirish  va  razvedka  qilish  keng  masshtabdagi  gealogik  s'yomka  ishlaridan  boshlanib, 

ekspluatatatsiyaviy  razvedkagacha  bo‘lgan  ketma-ketlikdagi  bosqichlarda  olib  boriladi.  Bu  ilgarigi  sovet 

davrida  8 bosqichdan  iborat  qidirish  va  razvedka  ishlari  edi.  O‘z-bekiston  respublikasi  o‘z  mustaqilligiga 

erishgandan keyin 1994 yilda bu bosqichlarni yangi 6 bosqichlik takomillashgan sistemasini joriy etdi. Yangi 

qisqartirilgan  bosqichlar  bizga  bozor  iqtisodiyoti  davrida  kam  mablag‘  sarflab,  iloji  boricha  ko‘p  iqtisodiy 

samara  olish  imkonini  beradi.  Sovet  itifoqi  tuzimi  davrida  geologik  qidiruv  ishlariga  ketadigan 

mablag‘larning barchasi davlat byudjeti tomonidan qoplanar edi va barcha bosqichlar navbati bilan birin ketin 

bajarilardi.  Bozor  iqtisodiyoti  davrining  boshlangich  qismida  xam,  geologik  ishlariga  davlat  byudjetidan 

---

mablag‘  ajratilib  turilsa  xam,  asta  sekin  bunga  chek  quyila  boshlaydi.  Misol  uchun,  rivojlangan  chet 

mamlakatlarning barchasini konchilik korxonalarining buyurtmasi asosida ish olib boradilar. 

Geologiya  razvedkasida  boshqa  ishlab  chiqarish  tarmoqlaridagi  kabi,  barcha  ishlab  chiqarish 

jarayonlarida  ob'yektiv  zaruriylik  mavjuddir.  Boshqarishning  muxim  vazifalari  geologiya  razvedka 

ishlarining  samaradorligini  oshirish  uchun  mukammalashtirilgan  shart-sharoitlarni  yaratishga,  ularning 

potensillarining  tadbiq  qilishga,  rejali  vazifalarni  va  ularni  bajarish  yullarini  ishlab  chiqish,  xalq-xo‘jaligi 

talablariga bog‘liq xolda aloxida geologik qidiruv ishlarining rivojlantirishga olib keladi. Razvedka va qidiruv 

ishlarini  o‘tkazishda  ularning  axamiyati  -  ularning  bajarilish  navbatiga  va  shu  bilan  birga  aloxida  geologik 

raz-vedka ishlarini vaqt bilan bog‘lashdan iboratdir. 

Xar  doim  qidiruv  ishlarini  olib  borish  axamiyatiga  ega  bo‘lgan  tabiiy  iqlimlarni  o‘rganish  uchun 

geologik-bashoratlash, qidirish va qidiruv-razvedka ishlari ketma-ket 4 davrga bo‘lib olib boriladi. 

1. Davr: Mintaqaviy geologik o‘rganish; 

A) 1:1000000—:500000 masshtabdagi xududiy geologo-geofizik tekshiruvlar; 

B) 1:200000—:100000 masshtabdagi  xududiy  geofizik,  geologik-suratga  olish,  gidrogeologik  va 

muxandis-geologik qidiruv ishlari. 

2. Davr: 1:50000 (1:25000) masshtabdagi geologik suratga olish ishlari. 

3. Davr: Qidiruv ishlari. 

4. Davr: Qidiruv-baxolash ishlari. 

Mintaqaviy geologik o‘rganish. 

Bu ishlarning  maqsadi:  mamlakatimizning  geologik  tuzilishining  asosiy  belgilarini,  maydon 

lokalizatsiyasini,  baxolash  va  qidiruv  ishlarini  olib  borishni  belgilash  va  ularga  bog‘liq  bo‘lgan  foydali 

qazilma  resurslarini  aniqlashdan  iborat.  O‘rganish  ob'yektlariga  aloxida  foydali  qazilma  xavzalari,  ularning 

qismlari yoki samarador ma'dan xududlarini baxolash kiradi. Geologik xaritalash guruxiy metod bilan birdan 

bir necha o‘xshash xududlarida va ulkan geologik tizimida o‘tkaziladi. 

Xududiy  geologik  suratga  olish  va  geofizik  ishlar  natijasida:  1:200000 masshtabdagi  davlat  geologik 

xaritasi,  geofizik  xaritalarining  yig‘masi,  foydali  qazilmalar  xaritasi,  istiqbollangan  maydonlarning,  foydali 

qazilmalarning va qidiruv ishlarining keyinchalik zarurligini ko‘rsatuvchi taxrirlangan xaritalari hosil bo‘ladi. 

Shu bilan  bir  qatorda  talabga  javob  beradigan  gidrogeologik  va  injener —geologik  xarita  tuziladi. 

Bashoratlangan resurslarning zaxiralari ma'dan tugunlari maydonlariga bog‘liq bo‘ladi va R3 (tasniv) buyicha 

tasnivlanadi. Aloxida mukammalashtirilgan uchastkalar R2 kategoriya bo‘yicha baxolanadi. 

Bashoratlangan  resurslarni  R3 kategoriya  buyicha  baxolanayotganda,  bashoratlangan  ko‘rinishdagi 

foydali qazilmaga xalq xo‘jaligining talablari xisobga olinishi kerak, shu bilan bir qatorda sotsial —iqtisodiy 

va  iqtisodiy  geografik  omillarning  kapital  sarpoyalarining  mumkin  bo‘lgan  xajmlarda  va  mineral  xom —

ashyoning yangi manba'larini o‘zlashtirish vaqtiga ta'siri xam xisobga olinishi kerak. 

1:50000 (1:25000)  masshtabdagi foydali  qazilmalarning umumiy  qidiruvlari bilan  geologik suratga olish 

ishlari. 

Bu davrda  ishlar  samaradorli  ma'dan  tushunchalarida  ularning  metallagonik  xususiyatlari  va  extimollik 

darajasi yukori bo‘lgan foydali qazilma komplekslari xududida olib boriladi. 

Bular o‘z ichiga quyidagilarni oladi: 

— Turli maydonli geofizik tadqiqot usullari; 

— Turli masofa usullarining yechimi va materiallarning ishlatilatilishi; 

— Maxsus  geologik  marshrutlar,  metallogostratigrafik,  mineral —petrografik  va  geoximik  tadqiqotlari, 

ximikli va geoximik namunalarini tanlashi bilan; 

— Geomorfologik suratga olish, iqlim, qirqimlarning tasviri va lanshaftni xaritalash; 

— Xaritalangan quduqlarni burg‘ulash; 

— Umumiy  izlanishning  maqsadi:  kon  maydonlari  va  katta  qazilmalarning  oddiy  geologik  tuzilishini 

topish  va  istiqbolli  ma'danli  maydonlarni  qamrab  olish  va  chegaralash.  Qidiruv  ishlari  ayni  paytda  berilgan 

foydali qazilma konlarini xajmi ko‘pligiga qaratilgan. 

Umumiy qidiruvlar vazifasiga 

— Xamma aniqlangan anomaliyalar va anamal zonalar, foydali minerallar aniqanganligi va kon aniqligi, 

ularning  geologik  tabiatini  aniqlashi,  mineral —geologik  xususiyatlari,  strukturali  elementlar  va  maxalliy 

jinslar bilan bog‘langanligini va yumshoqlangan jinslarning tekshiruvchi; 

— Aniklangan  masshtabdagi  samaradorli  maydonining  va  konning  R2 kategoriya  bo‘yicha 

bashoratlangan resurslari xisobi bilan baxolanishi; 

Geologik  suratga  olish  natijasida:  1:50000 masshtabdagi  geologik  xarita,  bashoratlangan  foydali 

qazilmalarning komplekslarining maxsuslashgan geoximik va boshqa maxsuslashgan xaritalari, shu bilan bir 

qatorda  geologik  suratga  olish  natijasida  olingan,  bashoratlangan  xaritasi  va  yangi  ma'lumotlar  xisobi  bilan 

samaradorlik ma'dan tugunlarining resurslari baxosi aniqlanadigan xaritalar tuziladi. 

Agar  foydali  qazilmalar  qazib  olish  uchun  yetarli  (darajada)  chuqurlikda  joylashgan  bo‘lsa,  u  xolda 

samaradorli ruda tugunlari chegaralarida chuqurlikni geologik xaritalash ishlari olib boriladi. 

Chuqurlikni  geologik  xaritalash  natijasida:  fundament  yuqorisining  xaritasi,  ularning  chuqurlik  xaritasi 

ular  bashoratlangan  xarita  bilan  R3 kategoriya  buyicha  bashoratlangan  samaradorli  ma'dan  tugunlari  baxosi 

---

xaritasi  tuziladi  va  qidiruvning  chuqurlikdagi  aniqligi  buyicha  istiqboli  yuqori  maydonlarni  chegaralash 

amalga oshiriladi. 

Foydali  qazilmalarning  umumiy  qidiruvi  chuqurlikni  geologik  xaritalash  va  geologik  suratga  olish 

jarayonida  ularning  yaroqligi,  zaruriyligi  tasdiqlangan  samaradorli  ma'dan  tugunlari  maydonlarida  olib 

boriladi. Geologik tuzilishi murakkab bo‘lmagan xududlarda va katta o‘lchamdagi qazilma konlarida qidiruv 

ishlari 1:200000 masshtabli geologik suratga olishlari yakunlangandan so‘ng darxol amalga oshiriladi.