1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

O’ziga  xos  muomala.  Bular  muomalada  ro’yobga  chiqadigan  his-tuyg’ular  va 
kayfiyatlardir.  SHaxs  o’zining  irodaviy  yoki  lavozim  temperamenti  bilan  boshqalarni 
bosib qo’yishi mumkin, bu bilan moslashish lozim bo’lgan xislatlarni namoyish etadi. Ana 
shunday  muomala  shakliga  ega  bo’lgan  kishilarni  ko’pincha  axloqiy  xodimlar  deishadi. 
O’ziga  xos  muomala shakllarining  ikki va  undan ortiq kishilarda  mos kelmasligi mehnat 
tashkilotida nizoli vaziyatlar kelib chiqishga sabab bo’ladi. Bunday muomala shakllaridan 
biri  spontan  (o’z-o’zidan  sodir  bo’ladigan)  muomala  bo’lib,  u  favqulotda,  g’ayritabiiy 
sharoitlarda  kuchli  his-tuyg’ular  ta’sirida  vujudga  keladigan  asoslanmagan  muomaladir. 
Bunday  muomala  oqibatlari  mehnat  jarayoniga  salbiy  ta’sir  ko’rsatib  xodimlarda  salbiy 

---

 
117 
kayfiyatlarni  kuchaytiradi,  topshiriqlar  va  farmoyishlarni  bajarishdan  oshkora  yoki 
yashirin voz kechishga sabab bo’ladi.  
G’ayri tuzilmaviy muomala. Bu xodimning maqomli-rolli yo’l-yo’riqlardan, mehnat 
jarayonining  me’yorlari  va  intizom  doiralaridan  chetga  chiqishdir.  Bunday  muomalaning 
g’ayrihuquqiy,  ma’muriy-boshqaruv  shakllari  mavjud  bo’lib,  ular  huquq  va  vakolatlarni 
oshirib yuborish, vazifalarni to’g’ridan-to’g’ri bajarmaslik bilan bog’liqdir; disfunktsional 
muomala  kasbiy  jihatdan  omilkor  emaslik;  alohida-maqsadli  muomala,  u  o’ta  xudbinlik 
xususiyatiga ega bo’lib, nuqul shaxsiy manfaatlarni amalga oshirishga qaratilgan; guruhiy 
xudbinlik,  yasama  muomala, soxta  faollik; eski odatlar  va an’analarning saqlanib qolishi 
bilan  bog’liq  bo’lgan  guruhiy  va  alohiy  muomala,  ular  ma’lum  darajada  tashabbus, 
ijodkorlik,  novatorlikka  to’sqinlik  qiladi;  assotsiativ  odat  va  mayllarni  amalga  oshirish 
bilan bog’liq deviant (chetga chiquvchi) muomala.  
 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
 
1.Abdurahmonov Q., Bozorov N., Volgin  N. va boshqalar  «Mehnat iqtisodiyoti  va 
sotsiologiyasi». Toshkent: «O’qituvchi»-2001 yil, 353-363 betlar.  
 
 
12-mavzuni mustahkamlash uchun test topshiriqlari. 
 
1.Ijtimoiy muomala (xulq-atvor)ning turlari ko’rsatilgan to’g’ri javobni belgilang?  
a)mehnat muomalasi 
b)normativ muomala 
v)ishlab chiqarish muomalasi 
g)funktsional muomala 
d)barcha javoblar to’g’ri. 
2.  ..  .  ..    ..-  bu  ijtimoiy  muhitning  hosila  tarkibiy  qismi  bo’lib,  u  harakat  qiluvchi 
shaxslarning  sub’yektiv  ta’riflari  va  xatti-harkatlariga  qo’shilib  ketadi,  shuningdek,  inson 
faolligining sub’yektiv  omili hisoblanadi.  
a) iqtisodiy muomala 
b)ijtimoiy muomala 
v)tashkiliy muomala  
g)devident muomala 
d)demografik muomala. 
3. ..  ..  .. –bu vaqt va makonda qat’iy qayd etilgan, ishlab chiqarish tashkilotiga birlashgan 
odamlar  tomonidan  amalga  oshiraladigan  operatsiyalar  va  funktsiyalarning  maqsadga 
muvofiq qatoridir.  
a)ijtimoiy muomala  
b)mehnat muomalasi 
v)mehnat faoliyati  
g)iqtisodiy muomala 
d)tashkiliy muomala. 
4. ..  ..  .. –bu  ishlab chiqarish tashkilotidagi  inson  omilining  ro’yobga chiqish  yo’nalishi 
va jadalligini ko’rsatuvchi yakka tartibdagi va guruhiy xatti-harkatlardir.  
a)mehnat muomalasi  
b)mehnat faoliyati 
v)mehnat jarayoni  

---

 
118 
g)mehnat sharoiti 
d)mehnat vositalari.  
5.Marjinal tushunchasining Lug’aviy ma’nosi nimani bildiradi?  
a)qo’shiluvchi  
b)moslashuvchi 
v)chetda turuvchi  
g)o’zgaruvchi 
d)takrorlanib turuvchi. 
6.Marjinal tushunchasi qaysi tildan olingan?  
a)sanskrit tilidan   
b)ingliz tilidan 
v)yunon tilidan    
g)lotin tilidan 
d)fors tilidan. 
7.Mehnat muomalasini qanday asoslar bo’yicha tabaqalashtirish mumkin?  
a)predmet–maqsadli yo’nalish bo’yicha   
b)muayyan maqsadga erishishning makon-zamon istiqboli chuqurligi bo’yicha  
v)mehnat muomalasi konteksti bo’yicha  
g)aniq natijalarga erishish usullari va vositalari bo’yicha  
d)barcha  javoblar to’g’ri. 
8.Mehnat muomalasi qanday omillar ta’sirida shakllanadi?  
a)xodimlarning ijtimoiy va kasbiy tavsiflari.  
b)ish sharoitlari, mehnatga haq to’lash   
v)normalar va qadriyatlar  
g)mehnat sabablari tizimi 
d)barcha javoblar to’g’ri. 
9.Muomalaning qanday turlari mavjud?  
a)funktsional va iqtisodiy  
b)tashkiliy va ma’muriy 
v)stratifikatsiya va ko’nikish-moslashuv   
g)tantanali va subordinatsion 
d)barcha javoblar to’g’ri. 
10.Iqtisodiy muomalaning qanday turlarini ifodalash mumkin?  
a)eng ko’p mehnat sarflab, eng ko’p daromad olish  
b)eng kam mehnat sarflash, evaziga kafolatlangan daromad olish 
v)eng kam mehnat sarflash evaziga eng kam daromad olish   
g) a va b javoblari to’g’ri 
d)a, b va v javoblari to’g’ri. 
11.Iqtisodiy muomalaga qanday omillar ta’sir ko’rsatadi?  
a)texnikaviy va tashkiliy omillar  
b)ijtimoiy-iqtisodiy va shaxsiy  
v)ijtimoiy –psixologik omil  
g)ijtimoiy-siyosiy omil 
d)barcha javoblar to’g’ri. 
12.  ..    ..    ..  –bu  xodimning  kasbiy,  mehnat  martabasi  sohasidagi  muomala  bo’lib,  xodim 
unda  o’zining  kasbiy  yoki  lavozim  sohasida  yuqori  ko’tarilish  yo’lini  ongli  ravishda 
tanlaydi va uni nisbatan uzoq muddat mobaynida amalga oshiradi.  
a)tantanali va subordinatsion muomala  

---

 
119 
b)stratifikatsiya muomalasi  
v)o’ziga xos muomala  
g)g’ayri tuzilmaviy muomala 
d)tashkiliy va ma’muriy. 
13.Qaysi  muomala turi  xodimning  yangi  kasbiy  maqomlar,  vazifalar  va texnologik  muhit 
talabalariga moslashuvi jarayonida namoyon bo’ladi?  
a)funktsional muomala iqtisodiy muomala  
b)iqtisodiy muomala 
v)ko’nikish-moslashuv muomalasi 
g)o’ziga xos muomala  
d)stratifikatsiya muomalasi. 
14.O’ziga xos muomala shakliga ega bo’lgan kishilarni qanday xodimlar deyishadi?  
a)axloqIy xodimlar  
b)mas’uliyatli xodimlar  
v)axloqsiz xodimlar  
g)tashabbuskor xodimlar 
d)shijoatli xodimlar. 
15.O’ziga xos muomala shakllaridan biri keltirilgan to’g’ri javobni belgilang?  
a)stixiyali  
b)statsionar 
v)soxta  
g)spontan 
d)stratifikatsion. 
16.Stontan tushunchasining lug’aviy ma’nosi keltirilgan to’g’ri javobni belgilang?  
a)o’z-o’zidan sodir bo’ladigan  
b)o’z-o’zidan sodir bo’lmaydigan 
v)mehnat sharoitiga moslashuv  
g)mehnat jarayonlaridan qoniqish 
d)mehnatdanbegonalashuv. 
17.  ..  ..  –  bu  xodimning  maqomili–rolli  yo’l-yo’riqlaridan,  mehnat  jarayonlarining 
me’yorlari va intizom doiralaridan chetga chiqishdir. 
a)o’ziga xos muomala 
b)g’ayri tuzilmaviy muomala  
v)funktsional muomala 
g)iqtisodiy muomala 
d)ko’nikish-moslashuv muomalasi. 
18.G’ayri tuzilmaviy muomalaning qanday shakllari mavjud?  
a)g’ayrihuquqiy 
b) ma’muriy-boshqaruv 
v)tashkiliy 
g)a va b javoblari to’g’ri 
d)a, b va v javoblari to’g’ri. 
19.Iqtisodiy muomalaning nechta turini ifodalash mumkin?  
a)ikkita 
b)uchta  
v)to’rtta 
g)beshta 
d)oltita. 

---

 
120 
20.Ishlab  chiqarish  va  mehnatni  tashkil  etishni  yaxshilash  iqtisodiy  muomalaning  qaysi 
omiliga taalluqli?  
a)ijtimoiy-iqtisodiy omilga 
b)ijtimoiy-psixologik omilga  
v)ijtimoiy-siyosiy omilga 
g)tashkiliy omilga 
d)texnikaviy omilga. 
21.Yangi  texnika  va  texnologiyadan  foydalanish  iqtisodiy  muomalaning  qaysi  omiliga 
tegishli?  
a)shaxsiy omilga 
b)tashkiliy omilga   
v)texnikaviy omilga 
g)ijtimoiy-siyosiy omilga 
d)ijtimoiy-psixologik omilga. 
22.Mehnat sharoiti, mazmuni, uni normalash va haq to’lash iqtisodiy muomalaning qaysi 
omiliga kiradi?  
a)ijtimoiy-iqtisodiy omilga 
b)ijtimoiy-psixologik omilga  
v)ijtimoiy-siyosiy omilga 
g)shaxsiy omilga 
d)tashkiliy omilga. 
23.Muomalaning nechta turi mavjud?  
a)to’rtta 
b)beshta  
v)oltita 
g)yettita 
d)sakkizta. 
24.Mehnat faoliyat va mehnat muomalasi ijtimoiy muomalasining  ..  ..  .. hisoblanadi.  
a)vositalari 
b)omillari  
v)usullari 
g)turlari 
d)ko’rinishlari. 
25.Jamoadagi  axloqiy-psixologik  iqlim,  mehnatdan  qoniqish  hosil  qilish  iqtisodiy 
muomalaning qaysi omiliga tegishli?  
a)ijtimoiy-siyosiy omilga 
b)ijtimoiy-psixologik  
v)ijtimoiy-iqtisodiy omilga 
g)tashkiliy omilga 
d)texnikaviy omilga.