O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

3. Buyuk geografik kashfiyotlar bosqichi.
Ushbu bosqichdan boshlab Yevropada fan 
yana rivojlana boshladi. Natijada dunyo ahamiyatiga bo’lgan kashfiyotlar qilindi. 
1492 yil Xristofor Kolumb tomonidan Amerika qit’asi ochildi. X.Kolumbning asosiy 
maqsadi Hindistonga dengiz yo’lini ochish bo’lgan. Shuning uchun u kashf qilgan joylarni 
Hindiston, u yerdagi mahalliy aholini esa Hindular deb atagan. 1499-1501 yillari Amerigo 
5
Vaxobov H. va boshqalar. Umumiy Yer bilimi. T.: Bilim, 2005, 15-b (mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

---

8 
Vespuchchi Amerika qit’asini shimoliy qismlarini tekshirdi va yangi yerlarning ilk tavsifini 
yozdi. 1507 yili fransuz geografi M.Val’dzemyuller materikni Amerigo Vespuchchi sharafiga 
Amerika deb atashni taklif etdi. 
1498 yili Vasko-da-Gama boshliq Portugaliya ekspeditsiyasi Afrikani aylanib o’tib, 
Yevropadan Hindistonga dengiz yo’lini ochdi. Shu davrdan boshlab Osiyoni Yevropa bilan 
bog’laygan «Buyuk ipak yo’lining» ahamiyati pasaya boshladi.
1519-1521 yillari Fernan Magellan boshliq Ispaniya ekspeditsiyasi okean bo’ylab Dunyo 
aylana sayyohatini amalga oshirdi va Yerning sharsimonligini yana bir bor isbotladi, hamda 
Dunyo okeanini yaxlitligini asoslab berdi . 
1605 yil Golland sayyohi V.Yanszon Avstraliya materigini kashf qildi. So’ngra 
A.Tasman (1641-1643y) materikni hamma tomonidan aylanib chiqdi. 1650 yili Golland olimi 
B.Varenusnng «Umumiy geografiya» nomli asarini bosilib chiqishi ilmiy geografiyani 
rivojlanishi uchun asos bo’ldi
6
.
4. Ilmiy geografik ishlar bosqichi (XVII-XIX asr).
Mazkur bosqichdan boshlab 
birinchi marotaba maxsus ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirila boshlandi. Bunday ekspeditsiyalar 
Fransiyada (Bugenvil Laperuza), Buyuk Britaniya (J.Kuk, Vankuver), Rossiyada (Bering, 
Chirikov, Krasheninnikov va boshqalar) uyushtirildi. Natijada Tinch okeni, Osiyo, Shimoliy 
Amerika qirg’oqlari, Afrikaning va Janubiy Amerikaning ichki qismlari va tabiati o’rganildi. 
Yerning ichki qismlari, Yer yuzasi relyefi, Yer usti va osti suvlari, shamollar, o’simliklar haqida 
bilimlarni to’planishi bilan tabiiy geografiyadan geologiya, gidrologiya, geobotanika va 
meteorologiya ajralib chiqib ketdi. 
Ushbu bosqichda ko’p ilmiy ishlar mamlakatshunoslik yo’nalishida bo’lgan. Mazkur 
ishlar ikki yo’nalishda olib borilgan: a) birinchi yo’nalishda har bir davlatning geografik 
tavsifiga katta e’tibor berilgan; b) ikkinchi yo’nalish ayrim o’rganilmagan hududlarni geografik 
tavsifiga bag’ishlangan. Bunday tavsiflar ko’p hollarda sayyoh va olimlarning ekspeditsiyalarida 
yiqqan ma’lumoti asosida tuzilgan. Masalan, S.P.Krasheninnikovning «Kamchatkaning tavsifi», 
P.S.Pallasning «Rossiyaga sayyohat» va boshqalar. 
Umumiy yer bilimi masalalari nemis olimi I.Kant (1724-1804)ning «Tabiiy 
geografiyadan ma’ruzalar» asarida ko’rib chiqilgan. Mazkur asarda shamollar, ularni hosil 
bo’lishi, Yer yuzasi relyefini rivojlanishi ko’rib chiqilgan. M.V.Lomonosov (1722-1764) 
asarlarida ham «Umumiy yer bilimi» masalalari ko’rib chiqilgan. Mazkur masalalarni 
M.V.Lomonosov «Yer qatlamlari haqida» (1763y) «Atmosfera hodisalari haqida so’z» (1753) 
asarlarida ko’rib chiqqan. U yer yuzasi relyefi ichki va tashqi kuchlar ta’sirida muntazam 
o’zgarib turishini ta’kidlagan. Havo massalarini harakati ta’limotini yaratgan. 
XIX asrning birinchi yarmida yirik ilmiy-tadqiqot ekspeditsiyalari hamda milliy 
geografiya jamiyatlari tashkil qilina boshlandi. Dastlabki geografiya jamiyatlari Buyuk 
Britaniyada (1830), Frantsiyada (1846), Germaniyada (1826), Rossiyada (1845) tuzildi. 
Turkistonda esa 1898 yil tuzildi. 
Juda ko’p davlatlar tomonidan yirik ilmiy-tadqiqot ekspeditsiyalari uyushtirildi. Rossiya 
tomonidan 50 dan ortiq ekspeditsiya uyushtirildi. Natijada Dunyo okeani haqida yangi 
ma’lumotlar to’plandi. 1821 yili esa F.F.Bellinsgauzen va M.P.Lazarev boshchiligidagi 
ekspeditsiya tomonidan Antarktida materigi ochildi. Mazkur bosqichda Yer yuzasi tuzilishini 
o’rganish tugallangan. Yer qobig’ining rivojlanish nazariyasi Charlz Layel tomonidan ishlab 
chiqildi. Shu davrda Ch.Darvin tomonidan “Tabiiy tanlanish tufayli turlarning kelib chiqishi” 
nomli asar yozildi. A.Gumbol’dt tomonidan ilmiy geografiyaga bag’ishlangan qator asarlar e’lon 
qilindi. Okeanografiya fani shakllandi, meteorologik va gidrologik stantsiyalar soni ko’paydi va 
kengaydi. Yer yuzasida balandlik va chuqurliklarni tarqalish qonuniyatlari aniqlandi. Atmosfera 
va okeandagi harakatlarning mohiyati ochib berildi.