Молия бозори ва биржа иши ўқув қўлланма

Асосий тушунча ва атамалар 
 
қимматли қоғозлар бозорига оид қонунуий ҳужжатлар
 
 
IX – боб. ҚИММАТЛИ ҚОҒОЗЛАР САВДОСИДА БИРЖА 
МЕХАНИЗМИ. АУКЦИОНЛАР 
9.1. Қимматли қоғозлар бозори коньюнктураси 
 
Эмитетларни молиявий таҳлил қилиш 
Бозор иқтисодиёти ривожланган кўпгина давлатларда қимматли 
қоғозлар бозорини таҳлил этиш мустақил илмий фан ҳисобланади. Ушбу 
тахдил бўйича турлича ёндашувларни қўллайдиган бир қанча мактаблар 

---

155 
мавжуд. Бироқ улардан энг нуфузлилари фундаментал таҳлил мактаби 
(Грэхем ва Дод) ва техник мактабдир. 
Фундаментал таҳлил мактабининг тарафдорлари ўз тадқиқотларини 
қимматли қоғозлар бозори эмитентлари томонидан очиб бериладиган 
бухгалтерия баланси, молиявий ҳисоботларни синчиқлаб ўрганишга 
асосланган ҳолда олиб борадилар. Корхона иш–фаолиятининг даромад, 
активлар, пассивлар, рентабеллик, менежмент каби кўрсаткичларини, 
шунингдек, мазкур компания қарор топишга интилаётган бозорлар ҳолатини 
бир йилнинг ўзида батафсил ўрганиш асосида компания акцияларининг 
нархи уларнинг "ички" ёки "хақиқий" қийматига солиштирилганда ошириб 
ёки пасайтириб юборилгани ҳақида бош хулоса чиқарилади. Бундай таҳлил 
қилишдан мақсад бозор томонидан "қадрига етилмаган" қимматли 
қоғозларни аниқлашдир. Ушбу хулосалар асосида сармоядорлар у ёки бу 
қимматли қоғозларни сотиб олиш, сотиш ва йилинча ушлаб туриш ҳақида 
қарор қабул қилиши мумин. 
Техник таҳлил мактаби ўз тадқиқотларини кейинчалик компаниялар 
ҳисоботида босиб чиқариладиган барча маълумотлар биржа курсларининг 
ўзида акс эттирилгани ва улар моҳиятига кўра, фундаментал таҳлил ўтказиш 
аҳамиятини йўқотган объект бўлиб қолиши нуқтаи назаридан олиб боради. 
Мазкур мактаб тарафдорлари ўрганадиган бош объект қимматли қоғозларга 
бўлган талаб ва таклифни таҳлил этиш, яъни қимматли қоғозлар бозорини 
шундайлигича, унга таъсир этадиган иқтисодий, сиёсий ва психологик 
(руҳий) омиллардан ажратилган ҳолда ўрганишдир. Бунда нархлар 
ҳаракатининг махсус моделлари яратилади. Шу тарзда муайян компания 
қимматли қоғозларининг қимматлилиги эмас, балки бозордаги умумий 
йўналишлар белгиланади, шундан келиб чиққан ҳолда, у ёки бу қарорни 
қабул қилиш тавсия этилади. 
МДҲ давлатларида, шунингдек, Ўзбекистонда ҳам қимматли қоғозлар 
таҳлилчилари сифатида кўпинча фундаментал таҳлил усулларидан 
фойдаланилади. Уни ўтказиш мақсади ҳам жуда хилма–хилдир. Бу – корхона 
молиявий аҳволини яхшилашга доир чора–тадбирларни ишлаб чиқиш, 
келгуси даврда активларни бошқариш бўйича янги стратегия тузиш, у ёки бу 
эмитентнинг акциялари ёки қимматли қоғозларига қўйилмаларнинг жалб 
этилишини аниқлашдан иборат. Бундай тадқиқотларни нафақат инвестиция 
маслахатчилари, балки корхоналарнинг бухгалтерлари, иқтисодчилар, 
аудиторлар ва шу кабилар ҳам олиб боради. Корхонанинг молиявий ҳолатини 
таҳлил қилиш жараёнида тўловга қобиллик даражасининг ўсиб бориши, 
ликвидлилиги, ишбилармонлиги ва бозордаги фаоллиги ўрганилади.