Молия бозори ва биржа иши ўқув қўлланма

Қимматли қоғозлар бозорининг турлари 
Қимматли қоғозлар бозори мураккаб ва кўп қирралидир. Фонд бозори 
ҳақида янада чуқурроқ билимга эга бўлиш учун уни таснифловчи белгилар 
орқали ҳар томонлама кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Қуйида бозор 
иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда, шунингдек, Ўзбекистонда ҳам ўз 
ўрнига эга бўлган қимматли қоғозлар бозорининг асосий турларини кўриб 
чиқамиз. 
Қимматли қоғозларнинг бирламчи ва иккиламчи бозорлари
. 
Фонд бозорини бирламчи ва иккиламчи бўлакларга ажратиш амалиёт 
учун муҳим аҳамиятга эга. 
Қимматли қоғозларнинг бирламчи бозори
– бу қимматли қоғозлар 
эмиссиясини ва бирламчи жойлаштирилишини амалга ошириш, яъни 
қимматли қоғозларни эмитент ёки унинг вақили томонидан дастлабки 
сармоядорга сотиш бозоридир. Эмитент томонидан қимматли қоғозларнинг 
такрорий чиқарилиши (масалан, устав фондини ошириш мақсадида) ёки 
иккиламчи эмиссияси ҳам бирламчи бозор доирасига киради. Бирламчи 
бозорнинг энг муҳим тавсифи, эмитентлар томонидан ахборотнинг ошкор 
этилишидир. Бунда эмитент ҳақида тўлиқ маълумотлар бериладиган эмиссия 
рисоласини ёки қимматли қоғозларни муомалага чиқариш тўғрисидаги 
маълумотларни эълон қилишдан тортиб, то фонд бозори соҳасида назорат 
вазифаларини амалга оширувчи махсус давлат идораларига тақдим 
этиладиган қимматли қоғозларни жойлаштириш ҳақидаги ҳисоботгача ошкор 
этилади. Қимматли қоғозларнинг бирламчи сотилиши оммавий ахборот 
воситаларида эмитент тўғрисидаги маълумотларни эълон қилган ҳолда 
қимматли қоғозларни ҳарид қилишни очиқ таклиф этиш шаклида (исталган 
имкониятли сармоядор учун) ҳамда ёпиқ обуна шаклида – фақат тегишли 
давлат бошқаруви идорасига маълум қилган ҳолда қимматли қоғозларни 
шахсларнинг чекланган доираси ўртасида жойлаштириш йўли билан амалга 
оширилиши мумкин. 
Қимматли қоғозларнинг иккиламчи бозори
– бу илгари чиқарилган 
ва ҳеч бўлмаганда бир марта ҳарид қилинган қимматли қоғозлар олди – 
сотдиси (муомаласи) амалга ошириладиган бозордир. Айнан қимматли 
қоғозлар иккиламчи бозорининг ривожланиш даражасига қараб, ушбу 
мамлакатда қимматли қоғозлар бозорининг тараққий этиш даражаси 
тўғрисида мулохаза юритиш мумкин. Иккиламчи бозорнинг асосий 
кўрсаткичларидан бири ликвидлилик ҳисобланади. Бозорнинг ликвидлилиги 
– бу маълум йил оралиғида бозор нархларининг кам миқдорда ўзгариб 
тургани ҳолда қимматли қоғозларнинг катта қисмини юқори суръатда 
айланишини таъминлаш имкониятидир. 
Бирламчи ва иккиламчи бозорлар ўртасидаги ўзаро муносабат 
иқтисодий муносабатларнинг ривожланганлигига, фонд бозорининг 
шаклланганлигига, унинг "ёши"га, шунингдек, муомалада бўлган қимматли 
қоғозлар ҳар хил турларининг таркибига (структурасига) боғлиқ. Масалан, 
иқтисодиёти нисбатан барқарор бўлган, қимматли қоғозлар бозорининг 
тарихи эса, бир неча юз йилларни қамраб олган ривожланган капиталистик 

---

46 
мамлакатларда қимматли қоғозларнинг деярли барча турлари бўйича 
иккиламчи савдо устун туради. Бирламчи бозордаги қимматли қоғозлар 
айланмаси ушбу мамлакатларда иккиламчи бозор айланмасининг 5–10 
фоизини ташкил этади, ҳолос. Одатда кўпчилик ривожланган мамлакатлар 
фонд биржаларида қимматли қоғозларнинг бирламчи жойлаштирилиши 
амалга оширилмайди, шунинг учун у ерларда узоқ муомала муддатига эга 
бўлган қимматли қоғозлар баҳоланади.