O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

 
19-rasm. Bimetallardan mis kukunini ishlab chiqarishni
 
 
 
 
 
 
 
 
6.14-rasm. Bimetallardan mis kukunini ishlab chiqarishni
texnologik sxemasi 
Bimetall 
Anod savat 
Moydan tozalash 
Ishqoriy eritmani yuvish 
Elektroliz 
Misdan tozalangan
Mis kukunining
temir-tersak
bo’tanasi 
Mis 
Elektrolit
Yuklash savati
kukuni
Anod Temir
Elektrolitdan
savat
skrap
yuvib tozalash 
Qora metallurgiya
Quritish
Suvlarni
zavodlariga 
ishlab chiqarishga
qaytarish 
Iste’molchiga 
Na
2
CO
3
NaOH 
Elektrolitdan
Fil’trlash 
yuvib tozalash 
(NН
4
)
2
SO
4

---

184 
6.3. Qurg‘oshin tarkibli temir-tersak va chiqindilarni yallig‘-qaytaruvchi va 
elektropechlarda pechlarda qayta ishlash 
 
Hozirgi paytda dunyo bo‘yicha 4—7 mln t qo‘rg‘oshin ishlab chiqariladi. 
Ishlab chiqarishning hajmi talablarga bog‘liqdir. Hajm bo‘yicha qo‘rg‘oshin 5-
o‘rinda turadi (temir, aluminiy, mis va ruxdan keyin). Qo‘rg‘oshin 30—50 foiz
ikkilamchi xomashyodan ishlab chiqariladi. 
(a) (b) 
6.15.(a,b)-rasm. Qurg‘oshin va uning qotishmasi 
Xomaki qo‘rg‘oshin tarkibida zarra aralashmalari mavjud: mis,surma, 
mishyak, rux, qalay, temir, vismut, oltingugurt, kumush, oltin va boshqalar. Undan 
tashqari unda mexanik aralashib, ajralib chiqmagan shlak komponentlari bor 
(0,3—0,8% gacha). Zarra aralashmalarning umumiy yig‘indisi 2—10% ni tashkil 
qiladi. 
Qurg’oshin tarkibli temir-tersak va chiqindilarni qayta ishlashda ikki kamerali 
yallig‘-qaytaruvchi pechlar keng tarqalgan. Akkumlyator temir-tersak va 
chiqindilar tarkibida Pb ni oksid hamda sulfid kimyoviy birikmalari uchraydi. 
Ushbu birikmalarni eritish yallig‘-qaytaruvchi pechda xarorat 900
O
C dan 1050
O
C 
bo‘lishi kerak.
Amaliyotda statsionar yoki buriluvchan yallig‘- qaytaruvchi pechlar keng 
ishlatiladi. Vannasining chuqurligi 400 mm ni tashkil qiladi. Statsionar yallig‘ 
qaytaruvchi pechda xomashyoni ishchi oynadan yuklanadi, erigan metall 
kotyoldan, shlak esa to‘g‘ri oqimdan oqib utadi.

---

185 
Yuklangan xom ashyoni eritish jarayoni boshlanganda pechda metall va ularning 
birikmalarini yuqolishi, oksid va sulfidlarning dissotsiyalanish jarayoni boshlanadi. 
900
O
C xaroratdan past xaroratda surma (III) sulfidi (Sb
2
S
3
) va surma (III) oksidi 
(Sb
2
O
3
) gaz xolatda chiqib ketishi kuzatiladi. 500-850
O
C xaroratdagi oralig‘da 
Sb
2
S
3
va 873
O
C da Sb
2
O
3 
bug‘ xolatda aylanadi. 1000
O
C xaroratda PbS gaz
xolatda utib 1100
O
C da esa bug‘ xolatda bundan tashqari qisman qalay (Sn) va 
qalay oksidini uchuvchanligi oshadi. Akkumlyator temir-tersak va chiqindilar 
tarkibidagi metall sulfid va oksidlari, 1100
O
C xaroratda Pb ni va Sb ni yuqolishi 
ko’p foizni tashkil etadi. Pb ni gaz bilan yuqolishini kamaytirish maqsadida, 
yuklangan xom ashyoni tez erishi va vannani chuqurligi yuqori bo‘lishi kerak. 
Yuklangan materialning qizishi natijasida qurg‘oshin sulfatini, qurg‘oshin va 
surmaning yuqori oksidlarining dissotsiyalanishi boshlanadi. Qurg‘oshin sulfatini 
705
O
C xaroratda zudlik bilan dissotsiyalanishi boshlanadi ya’ni 
PbSO
4
+ PbS ↔ 2Pb + 2SO
2
Akkumlyator chiqindisini erishi natijasida pechda 2 ta faza: metallik va shlak 
faza hosil bo‘ladi. Metallik fazadaga qurg‘oshin va surmadan tashqari metall 
qushimchalar, mis va qo‘rg‘oshin sulfidlari utadi. Shlak qatlami qurg‘oshin va 
surma oksidlari, metall qo‘shimchalari oksidlari, metalmas qo‘shimchalari 
eritmasidan iborat.
Eritish jarayonida metallni tiklash hamda metallarni chiqindi gazlar bilan 
chiqib ketishini oldini olish maqsadida flyus sifatida maydalangan kumirdan 
foydalaniladi. Kumirni sarfi yuklanadigan massa miqdorini 3 % dan oshmasligi 
kerak. 1% plavik shpati shlak bilan shixtani oquvchanligini oshirish uchun 
solinadi. 
Xozirgi vaqtda