O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov, M. S. Saidova

6.4. Tarkibida nikel va kobalt bo‘lgan temir-tersak va chiqindilarni 
qayta ishlash. 
Nikel tarkibli chiqindilar A-bulak lom va chiqindilar, B-kirkim va G-boshqa 
chiqindilarga sinflanadi. A va B sinfi 5 ta guruxga; 1gurux-toza nikel va yarim 
fabrikatlar, 2-4gurux-qotishmalar bundan tashqari mis-nikelli va 5gurux-past sifatli
temir-tersak va chiqindilar (25% i nikel mis va kobalt metallari) bo‘linadi.
Kobalt tarkibli ikkilamchi temir-tersak va chiqindilar 2 sinfga ya’ni A va B-
poroshoksimon (sinflanmagan, guruxga bo‘linmagan) chiqindilar kiradi. 
Ikkilamchi meallurgik xomashyolarga ya’ni nikel qayta ishlash korxonalariga 
qo‘yidagi tarkibli: nikel tarkibli rangli metallar, mis-nikelli, mis-nikel-kobaltli, 
nikel-kobaltli, kobalt va o‘ta ligerlangan po‘latlarga bo‘linadi. Nikel tarkibli 
xomashyolar umumiy asosiy miqdor bo‘yicha rangli metall va qotishmalari 
tarkibida uchraydi. 
Metallurgik korxonalarda bulaklangan nikelli temir-tersak va chiqindilarni 
qo‘yidagilari qayta ishlanadi: rotorlar, yonish kameralari, turbali lopatkalar, 
anodlar, skrap, magnitlar, shlaklar, temir-nikelli akkumlyatorlar, ligerlangan po‘lat 
va uni qotishmasi bolvankalaridir. 
Metallurgik korxonalarda xomashyoning ko‘p miqdori sochiluvchan va xar xil 
pulat va qotishmalarning urama xoldagi qirqimlari tashkil qiladi. Nikel bilan 
kobaltni kimyoviy birikmalariga: shlamlar, kuyindilar, chang va poroshoksimon 
chiqindilar kiradi. Qayta ishlashda shlam (loyqa) va pasta ( siqma) tarkibidaga 
namlikni kuritish talab qilinadi. 
Akkumlyator lomlar tarkibi 55-65% gacha temirdan (pulat korpus, plastin va 
gidrooksid) iborat. Xrom, volfram va molibdendan tashqari shuncha foiz 
miqdorda ligerlangan pulat temir-tersak va chiqindilari tarkibida, mis-nikelli 
qotishmalar t/tersaklar tarkibida marganets va 10 ga yaqin element qushimchalar: 
kremniy magniy kurg‘oshin vismut va boshk. xam uchraydi. 
Mexanik temir miqdori esa po‘latni ayrim qismlarini tozalash (silliqlash), kesish 

---

188 
jarayonida poroshoksimon kurinishdagi chang tarkibida undan tashqari shlak, 
shlam, pasta, shlak tarkibidagi kremniy, magniy va alyuminiy oksidalari tarkibida
uchraydi. 
Yirik bulakli temir- tersak va chiqindilar (rotorlar, yonish kameralari, turbali 
lopatkalar) olovli qirqishlarga, kichik yirikli temir- tersak va chiqindilar mexanik 
qirqish yoki gidravlik qaychilada kesiladi, qirqimli chiqindilar va uramli 
chiqindilar paketlanadi, sochiluvchan strushkalar esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
elektropechlarda qayta ishlanadi. 
Temir-nikelli akkumlyatorlarni qayta ishlash bir qancha qiyinchiliklar va og‘ir 
mexnatni talab qiladi. Sababi ularni temirdan nikelli ajratib olish ularga birinchi 
ishlov berish, ajratish, sinflash va xakozolar. Bundan tashqari ikkilamchi temir-
tersak va chiqindilarni tarkibi mis, nikel va kobaltdan iborat birikmali 
xomashyolar faqat nikel qayta ishlash korxonalarida qayta ishlanadi, bular 
faqat metallarning kam miqdorligida emas balki shu metallarning turli xil
kimyoviy tarkibdan tashkil topganligi xamda nikel va kobaltni qayta ishlash 
texnologiyasining qiyinligidadir (6.16.(a,b)-rasm). 
(a) (b)