Faollashtirish omili sifatida

www.pedagoglar.uz
22-son 4 –to’plam fevral 2022 
Sahifa: 97 
ma‘no ma‘lum axborot berish bilan birga, so‗zlovchining istagi, xohishini 
ifodalanishiga ega bo‗ladi. Istak gaplar so‗zlovchining istagini ifodalaganligi uchun 
ham u kelgusida bo‗lishi orzu qilinayotgan voqea-hodisa, belgi-xususiyat haqida 
axborot 
beradi. 
So‗roq gaplar
So‗zlovchi o‗ziga noma‘lum bo‗lgan voqea-hodisa haqida ma‘lumot 
olish maqsadida ishlatiladigan gaplar so‗roq gap hisoblanadi. Masalan: 
Dildor bilan 
yaqinligi unga yoqmayaptimi
? 
Yo akasi Dildorni sevib qoldimikin? Nega shunday? 
Nega uning bolasi qo‗rqoq chiqdi?
(Said Ahmad. Ufq. 245-bet) 
– Ikrom, esingda 
bormi, Novosibirga ikki vagon uzum, bir vagon anor olib borganing?
(274-bet.) 
Endi 
bolasining holi nima kecharkin? Tog‗a oraga tushishga ko‗narmikin? – Kim senga 
joy beradi? Kim senga ovqat beradi? Qaroqchilik qilasanmi? Qay kovakka sig‗asan? 
Tirik o‗lik bo‗lib yurasanmi? Ko‗nmasa nima bo‗ladi?
(342-bet.)
 
So‗roq gaplar 
gapning boshqa turlaridan maxsus grammatik vositalari bilan ajralib turadi. So‗roq 
gaplarning shakily paradigmasi so‗roq gaplar xilma-xil vositalar bilan hosil bo‗ladi. 
So‗roq gaplarni shakllantiruvchi vositalar gapni so‗roq vositalari sanaladi. Ular 
quyidagilardan iborat: 
So‗roq 
yuklamalari 
(-mi,-chi,-a,-ya) 
so‗roq 
yuklamalari 
so‗roq 
gap 
kesimiga
 
qo‗shilib, so‗roq gapni shakllantiradi. So‗roq gapga qaysi qismiga mantiqiy 
urg‗u tushishidan qat‘iy nazar so‗roq yuklamasi kesim tarkibida bo‗ladi. Masalan
: –
Meni o‗g‗lim deysizmi? - dedi.–Omon polvon shu yerdami?- dedi u yana boshini 
ko‗tarib.
(Said Ahmad. 327- bet) 
– Hech narsangiz yo‗qmi? –Shunaqami?– 
Ros
t
danmi? - dedi ajablanib rais. 
(Said Ahmad. 510-bet) So‗roq yuklamalari orqali 
ifodalangan so‗roq gaplar 
ha
yoki 
yo‗q
javoblarni 
talab 
qiladi. 
Yozuvda 
–
mi
yuklamasi 
so‗zga qo‗shilib, 
-chi, 
-a, 
-ya
yuklamalari 
so‗zdan ajratilib 
yoziladi.
 
Masalan
: – Ilgari o‗zingiz uylangan edingizmi? –Yo‗q.
(A.Qodiriy. O‗tkan 
kunlar. 73-bet.) 
– Amaking ko‗rinmaydi. Dalaga chiqib ketganmi? –Yo‗q, 
uxlayaptilar. –E, uyg‗otmaysanmi. G‗aflat bosib yotaveradimi? – Mayli, uxlasinlar. 
(Said Ahmad. Ufq. 439-bet.) – Bugunam ketmaymizmi? –Beribdimi? – sabrsizlandi 

---