Faollashtirish omili sifatida

www.pedagoglar.uz
22-son 4 –to’plam fevral 2022 
Sahifa: 96 
muvofiq keladigan gap shakllarini tanlaydi. Shunga muvofiq gaplar ifoda maqsadiga 
ko‗ra quyidagi turlarga bo‗linadi: 1) darak gaplar, 2) so‗roq gaplar, 3) buyruq gaplar, 
4) istak gaplar. 
Yuqoridagi gaplarning har qaysi til sathida bir-biridan farq qiladigan o‗ziga xos 
modeliga ega. Har qaysi model nutq jarayonida modeliga kiruvchi qo‗shimcha ma‘no 
va bu ma‘noni ifodalovchi shaklga ega bo‗lib, modelga umumlashgan (invariant) 
ma‘noni xususiy variant ma‘nolar bilan boyitishi mumkin 
Darak gaplar
Ma‘lum voqea- hodisa, belgi-xususiyat haqida tasdiq yoki inkor yo‗li 
bilan xabar beruvchi gaplarga darak gaplar deyiladi . Masalan: 
Azizxon ikki marta 
Do‗nan polvon ishlayotgan uchastkaga borib ishini ko‗rib keldi. Bir yelka qoqib 
qanorni o‗ngladi. Oqsoqol chamadonini qo‗lyiqlab eshak bog‗langan tomonga 
yugurdi. 
(Said Ahmad. Ufq. 92-bet) 
Xat yozilgan qog‗ozni tol kovagiga suqib bir 
qarashda ko‗rinarmikan, degandek orqaroqqa qaytib qaradi. Qog‗oz bemalol 
ko‗rinib turibdi. Shundan keyingina xotirjam otga minib orqaga qaytishdi. 
(275-bet.) 
Buyruq gaplar
Kesimi buyruq maylidagi fe‘llardan ifodalangan gaplar buyruq gap 
hisoblanadi. Masalan
: –Siz to‗xtangiz, Otabek, –dedi. ( Qodiriy A. O‗tkan kunlar 322-
bet.)–So‗ramang,-dedi Hasanali,-siz tinchkina tahoratingizni olib, namozingizni 
o‗quy bering. (Qodiriy A. O‗tkan kunlar. 323-bet ) -Bolamni so‗kmang. - 
Bolaginamni g‗adablamang! -Bor, yuvin, keyin yeysan. -Bolamga qattiq gapirmang. -
Bolaginamga so‗yib bering yesin. (Said Ahmad. Ufq. 7-bet)
Ba‘zan buyruq gapning markaziy qismi – kesim bevosita ifodalanmasligi mumkin. U 
vaqtda bevosita ifodalanmagan buyruq maylidagi fe‘ldan ifodalanishi lozim bo‗lgan 
kesim 
nutq 
vaziyatidan 
anglashilib 
turadi. 
Istak gaplar
Kesimi shart-istak maylidagi fe‘llardan foydalangan gaplar istak gaplar 
sanaladi. Masalan: 
-Tursunboy, bolaginam, tursang-chi
.(Said Ahmad. 9-bet) Istak 
gaplar so‗zlovchining istak-xohishini ifodalash uchun xizmat qiladi. Bunday gaplar 
so‗zlovchining axborot berishi belgisida ko‗ra darak gaplar bilan umumiylikni hosil 
qiladi. Lekin til sathida o‗zining alohida modeli mavjudligi va nutqda konnotativ 

---