Tabiiy tolalarni dastlabki ishlash texnologiyasi

 
2.1. Dalalarni paxta hosilini terishga tayyorlash va paxtani terish 
Paxta yetishtiruvchi xо‘jaliklar dalalarida pishib yetilgan paxta hosilini о‘z 
vaqtida va sifatli terib olishlari uchun quyidagi ishlarni bajarishlari shart: 
-dalalarda mashina terimiga qо‘yiladigan uchastkalar yaxshi tekislanishi, qator 
oralig‘ining kengligi bir xil bо‘lishi kerak. Bunday egatlarning tо‘g‘rilanishi, 
tuproqning yumshoq bо‘lishi, о‘simliklarning tekis rivojlanishi, begona о‘tlardan 
tozalash, о‘qariqlarni tekislash agrotexnik tadbirlarni о‘tkazish; 
-yо‘llar, kо‘priklar, tarozi xо‘jaligi, xirmonlar, ayvonlar tayyorlash, eski 
mavjud maydonchalarni ta’mirlash, etaklar bilan ta’minlash; 
-har bir dala uchun g‘о‘zani sо‘nggi marta kimyoviy qayta ishlash muddatlari, 
qо‘llaniladigan preparatlar, preparatni maydon (gektar) birligiga sarf me’yori 
kо‘rsatilgan holda dalolatnoma tuzish; 
-hosilning pishib yetilishini hisobga olib, mashina va qо‘l terimini о‘tkazish 
yuzasidan brigadalar va umuman xо‘jalik bо‘yicha ish rejasi jadval tuzib chiqilishi 
zarur; 
-paxta terilishi boshlangunga qadar terimda qatnashadigan barcha xodimlar 
о‘rtasida instruktaj о‘tkazishlari, ularni paxtaga belgilangan standart talablari, etalon - 
namunalar hamda mazkur yо‘l - yо‘riqlar bilan tanishtirishlari darkor; 
-paxta terish, kо‘sak terish mashinalari, mexanik podborchilar, dalada kо‘sak 
chuvish mashinalari, texnika xizmati vositalari, yonilg‘i quyish va yuk ortish 
vositalari tayyorlanishi kerak; 
-vegetatsiya sug‘orishlari qanday о‘tkazilganligidan qat’iy nazar, oxirgi 
sug‘orish oldidan kultivator bilan sayoz, lekin kengroq egat olish kerak, bu 
mashinaning egat ishida tо‘g‘ri xarakatlanishiga va paxtani tо‘laroq terishiga imkon 
beradi. 
 
2-bob. PAXTANI QABUL QILISH, JOYLASH
VA SAQLASH

---

16 
-uzun tolali navlardan urug‘lik oladigan, о‘rta tolali navlarni elita va birinchi 
reproduksiya oladigan maydonlarda mashina terimi о‘tkazilmaydi. 
-defoliatsiya о‘tkazishda qatnashuvchi barcha xodimlar texnika xavfsizligi 
bо‘yicha instruktajdan о‘tadilar; 
-defoliatsiya g‘о‘zada 2-3 ta kо‘sak ochilganda, uzun tolali g‘о‘zada 5-6 ta 
kо‘sak ochilganda qilinadi; 
-mashina terimiga ajratilgan urug‘lik maydonlaridagi g‘о‘zalar yumshoq ta’sir 
etuvchi defoliantlar bilan dorilanishi kerak. 
-mashina terimiga ajratilgan dalalar defoliatsiya boshlanishidan 3-5 kun avval 
mashina buriladigan 7-8 metr kenglikdagi joy purkovchi traktorlar bilan dorilanishi 
lozim, bu yerdagi g‘о‘za turlaridagi ochilgan paxta qо‘lda terib olingach, bir 
chekkaga yig‘ishtirib qо‘yiladi. Keyin yer greyder yoki buldozer bilan tekislanadi. 
-defoliatsiya о‘tkazish muddatlari, defoliantlarning turlari hamda qо‘llash 
me’yorlari, tabiiy-iqlim sharoitlari va g‘о‘za rivojining holatiga qarab belgilanadi. 
G‘о‘za turidagi va shoxlaridagi kо‘saklar hammasi baravariga pishmaydi. 
Oldin pastki va yuqori shoxlardagi kо‘saklar pishadi, sо‘ngra о‘rta va yuqori 
shoxlardagi kо‘saklar yetiladi. Pastki yuqorigi shoxlardagi kо‘saklar yetilishi uchun 
1,5-2 oy о‘tadi. Shuning uchun paxta hosili bir necha marta terib olinadi. Ochilgan 
paxta qо‘l bilan yoki terish mashinalarida teriladi. 
Paxta hosilini terib olish va tayyorlash choralariga quyidagi tadbirlar kiradi: 
mehnat resurslaridan unumli foydalanish va yetishtirilgan hosilni yig‘ib-terib olishni 
muddatida tugatish, paxta teruvchilar orasida instruktaj о‘tkazish, paxtani qop-
qanorsiz tashish uchun kerakli transrort vositalarni, dalalarda paxta quritish va qabul 
qilinadigan maydonlarni tayyorlash, paxtani qо‘l bilan terish uchun kerakli etaklarni 
tayyorlab qо‘yish, paxta va kо‘sak terish mashinalarining hamda boshqa texnikani 
о‘z vaqtida ta’mirlash va boshqa tashkiliy tadbirlar bajarilishi lozim. 
G‘о‘zani о‘z vaqtida defoliatsiya (bargini sun’iy tо‘ktirish) va desikatsiya 
(g‘о‘za shoxlarini sun’iy quritish) qilish kо‘saklarni ochilishini tezlatadi, natijada 
sovuq tushgunga qadar teriladigan paxta miqdori kо‘payadi. Defoliatsiya g‘о‘zaning 
tupida 2-5 ta kо‘sak ochilganda maxsus kimyoviy moddalar bilan amalga oshiriladi. 

---

17 
Defoliatsiyadan keyin 10-12 kunda g‘о‘zaning 60-70% bargi tо‘kilib tushadi 
va mashinalar bilan terishga tayyor bо‘ladi. 
Paxta terish mashinalari ishlash usuliga kо‘ra uchta asosiy tur: mexanik, 
pnevmatik va pnevmomexanik turga ajratiladi. 
Hozir mexanik va pnevmomexanik turlardagi shpindelli mashinalar 
ishlatilmoqda. Shpindelli mashinani dastlab 1939- yilda L.M.Rozenblyum ixtiro 
qilgan. Shu kunga qadar “Tashselmash” korxonasida sharoitlarga moslashtirilgan
14XV-2,4, XN-3, XNR-1,8 belgili terish mashinalari ishlab chiqarilgan (4-rasm). 
4-rasm. Paxta terish mashinasi 
Hozirgi kunda zamonaviy paxta terish mashinalari ishlab chiqarilmoqda. 
Paxtasi mashinada teriladigan dalalar begona о‘tlardan toza, о‘qariqlar 
tekislangan, g‘о‘za barglarining 75-80%i sun’iy tо‘ktirilgan bо‘lishi lozim, ochilgan 
paxta shpindelli mashinalar bilan ikki marta teriladi: birinchi terim g‘о‘za tuplaridagi 
kо‘saklarning kamida 70% ochilganda, ikkinchi terim esa, qо‘shimcha ravishda 20-
30% kо‘saklar ochilganda boshlanadi. Hosilning qolgan qismi kо‘sak terish 
mashinalari bilan teriladi. Paxta mashinalar bilan terilganda yerga tо‘kilgani mexanik 
podborchilar bilan teriladi. 
Paxta terish ishi oqim usulida tashkil etiladi, ya’ni mashina paxtani terib о‘z 
bunkeriga tо‘playdi, traktorga tirkaladigan pritsepga ag‘daradi, pritsep paxtani 
tayyorlov maskaniga qop-qanorsiz tashib keltirilgan.