Kasimova Gulyar Axmatovna Sholdarov Dilshod Azimiddin o’g’li

 
8.3. Markazlashgan nazorat orqali jamg’arma xarajatlarining operativ hisobi 
 

---

290 
Xorijiy tajribalar shuni ko’rsatadiki, pensiya ta’minotida asosiy moliyaviy 
ko’rsatkichlarning monitoring tizimini yaratish quyidagi bosqichlarni o’z ichiga 
oladi: 
1.
Axborot-hisobot 
ma’lumotlari tizimini yaratishda moliyaviy risk 
kontrollingning har bir turi moliyaviy va boshqaruv hisob-kitobining 
ma’lumotlariga 
asoslanadi. 
Mazkur 
tizim 
alohida 
moliyaviy 
ko’rsatkichlarining hisob-kitob uchun boshlang’ich axborot bazasini 
kuzatish (masalan, ish staji, maxsus ish staji, ish haqi, to’langan sug’urta 
badallari to’g’risidagi ma’lumotlar) dan iborat.
2.
Nazorat standartlarida ko’zda tutilgan haqiqiy natijalarni o’zida ifoda etgan 
analitik ko’rsatkichlar tizimini ishlab chiqiladi. Mazkur tizimni ishlab 
chiqish jarayonida alohida analitik ko’rsatkichlarning boshlang’ich axborot 
bazani kuzatish natijasida olingan axborotlardan foydalangan holda, 
moliyaviy risk-tahlilning uslublari asosida algoritm tuziladi. 
3.
Nazorat hisobotini shakli, tarkibi va ko’rsatkichlarini aniqlash uchun kerak 
bo’ladigan, nazorat uchun axborotlarni saqlaydigan tizim shakllantiriladi. 
Samarali nazoratni ta’minlash uchun mazkur hisobot quyidagi axborotlarni 
o’z ichiga oladi: nazorat qilinayotgan ko’rsatkichning haqiqiy bajarilishi; 
nazorat 
qilinayotgan 
ko’rsatkichning haqiqiy bajarilishini ko’zda 
tutilgandagidan (rejadan) farqi; rejali ko’rsatkichning haqiqiy ko’rsatkichdan 
farqi paydo bo’lishining sabablari. 
4.
Maqsad va vazifalar tizimi shakllantirilgandan so’ng boshqaruvchilar 
maqsadlar erishilishi va vazifalar bajarilishiga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilishi 
mumkin bo’lgan hodisalarni aniqlash talab qilinadi. Risklar salbiy ta’sirli 
hodisalar bo’lib, ular ichki va tashqi omillar ta’siri oqibatida yuzaga keladi. 
Shuning uchun tashkilotlar rahbarlari ikki yo’nalishda reja ishlab chiqishga 
majbur sanaladi: risklarni tartiblash rejasi va imkoniyatlardan foydalanish 
rejasi. 
Hozirgi kunda davlat sektorida xususiy sektorda foydalaniladigan yondoshuvlar 
bilan davlat maqsadli jamg’armalari va byudjetdan tashqari fondlarda moliyaviy 

---

291 
nazorat kuchaytirilmoqda. Pensiya jamg’armasi faoliyatida ko’zda tutilgan chora-
tadbirlarning maqsadi - byudjet mablag’larini samarasiz ishlatilishini, yo’l 
qo’yilgan kamchiliklarni, noqonuniy holatlarini iloji boricha tezroq oldini olishga 
qaratilmoqda.
Respublikamizda istiqomat qiluvchi barcha pensiya va nafaqa oluvchilarning 
ishonchli 
himoyalangan, 
yagona 
markazlashgan 
ma’lumotlar 
bazasini 
shakllantirish imkonini beradigan zamonaviy avtomatlashtirilgan axborot tizimini 
amaliyotga keng joriy etish ishlari jadal olib borilmoqda. Pensiya ta’minotida 
unifikatsiyalashgan elektron ma’lumotlar bazasini shakllantirish maqsadida «Fido 
biznes» MChJ bilan hamkorlikda «Pensiya» dasturiy majmuasi ishlab chiqildi 
hamda bugungi kunda ushbu dasturiy ta’minot respublikaning barcha 
mintaqalarida tatbiq etilmoqda. Ushbu dasturiy ta’minotning amaliyotda keng joriy 
etilishi, sohada samaradorlikni oshirib, tezkor va aniq hisobotlar shakllanishi, 
pensiya tayinlanishi va to’lanishida inson omilini kamaytirish orqali jamg’arma 
mablag’larining maqsadli sarflanishi ustidan tezkor nazoratni ta’minlashga xizmat 
qilmoqda.
Tashkilot xavfsizligi tizimi quyidagi qator kichik tizimlarni o’z ichiga olishi 
mumkin: iqtisodiy xavfsizlik; texnologik xavfsizlik; ekologik xavfsizlik; jismoniy 
xavfsizlik; psixologik xavfsizlik; moliyaviy xavfsizlik; yong’in xavfsizligi; axborot 
xavfsizligi. 
Tashkilotlarda 
kadrlar 
siyosatini 
yuritishda 
texnika 
bilan 
ta’minlash 
bo’limlaridagi kadrlarni joyiga qo’yish, mutaxassislarni shakllantirish, 
kompyuterlarning ishlashi va nazorati uchun ma’sullarni belgilash muhim. 
Operatsion risklarda operatsiyalarni to’xtatilishiga yoki buzilishiga olib boradigan 
risklar tushuniladi. Operatsion risklarga xodimning hujjatlarni tayyorlash va 
rasmiylashtirishda xato qilish riskini kiritish mumkin. Operatsion risklarning yirik 
guruhiga texnologik risklar kiradi. Texnologik operatsiyalarga kompyuter 
tizimining buzilishi, saqlash joylari, shkaflarning ishdan chiqishi va elektron 
tizimning buzilishi, kompyuter ma’lumotlarini o’zgarishi (xavfsizligi) natijasida 
elektron va qog’ozdagi hujjatlarning yo’qolishi kiradi. Tahlil qilish jarayonida 

---

292 
sanab o’tilgan holatlarning soni oshishi va qaytarilishi o’rganiladi. Texnologik 
risklarni 
o’rganish uslubi kompyuter, dasturiy ta’minot va axborot 
texnologiyalarini sotib olish ishlarida iqtisod qilish kerak emasligini ko’rsatmoqda. 
Axborotlar xavfsizligini saqlash ishlariga alohida e’tibor qaratiladi.
Himoya talab qilayotgan aktivlarni to’g’ri baholash uchun tashkilot axborot 
tizimida audit o’tkazish va maxfiy axborotlarning barcha oqimini belgilash kerak. 
Bundan keyin tahdidlar modelini tuzish va byudjetdan samarali foydalangan 
himoya vositalarini aniqlash zarur. Tashkilotning axborot oqimi tahlili xulosasiga 
ko’ra, axborot almashinish tipik jarayoni uchun axborotlarni himoyalashning tipik 
majmuasini qo’llash axborot xavfsizligiga bo’ladigan xavflarning katta qismini 
bartaraf qilishiga imkon beradi. Axborot himoya vositalarini oqilona sozlash esa 
ixtiyoriy tashkilotning axborotlarni yo’qotishdan 99,0 % himoya qiladi. Axborot 
xavfsizligiga dolzarb xavfni aniqlangandan keyin, xavf darajasini kamaytirish 
bo’yicha tavsiyalarni tanlash va korxona axborot xavfsizligini yaxshilashga 
qaratilgan samarali choralarni qabul qilish kerak. Ushbu usulda har bir aktivga 
bo’ladigan xavf alohida hisoblanganligi sababli, xavflar ustuvorligini aniqlash 
imkoniyati mavjud va buning asosida ishlab chiqilgan chora-tadbirlarning 
ustuvorligi ham aniqlash mumkin. Xavflarni bu usulda baholash har qanday 
ehtimolliklarini samarali boshqarish imkoniyatini beradi.
«Pensiya» dasturiy majmuasining kelajakda idoralararo integrallashuvi sifatida, 
boshqa vazirlik va idoralarning elektron ma’lumotlar bazasi bilan o’zaro axborot 
almashinuvini tashkil etiladi. Davlat statistika qo’mitasi dasturi: korxonalar 
to’g’risida ma’lumotlar olish hamda oylik, choraklik va yillik hisobotlarni elektron 
tarzda yuborish. Dasturning qo’shimcha jozibador ta’rifi sifatida uning yaqin 
kelajakda elektron ma’lumot servis xizmatini amalga oshira olishini qayd etish 
lozim. 
Jamg’arma daromadlarining bir turdagi manbaini to’la-to’kis 
shakllantirishda aniq tahliliy hisobotlarga va tezkor ma’lumotlarga ega bo’lishni 
ta’minlaydi. Tizimni zamonaviy axborot texnologiyalari talablariga muvofiq texnik 
qurollantirish zaruriyati mavjud. 

---

293 
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari har bir vazirlik, idora yoki muassasa 
ishining ajralmas qismiga aylanmoqda. Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan 
tashqari Pensiya jamg’armasi tomonidan «Pensiya» dasturiy majmuasining joriy 
etilishi bunga misol bo’la oladi. Hozirgi vaqtda ushbu tizim jamg’armaning barcha 
195 tuman va shahar bo’limlarida muvaffaqiyat bilan qo’llanmoqda. «Pensiya» 
dasturiy majmuasi pensiya va ijtimoiy nafaqalar oladigan fuqarolar to’g’risidagi 
barcha axborot to’plangan ma’lumotlar yagona bazasidir. U pensiyalar va ijtimoiy 
nafaqalarni tayinlash, hisob-kitob qilish, qayta hisob-kitob qilish, shuningdek har 
oyda hisoblash va to’lash jarayonlarini avtomatlashtirishni ta’minlaydi. Hozirgi 
vaqtda tizimda axolining 9,8 foizini tashkil etgan pensionerlar va nafaqa oluvchilar 
to’g’risidagi ma’lumotlar: ularning shaxsiy pasport ma’lumotlari, yashash joylari, 
STIR va ShJBPHlari, nogironlik va navbatdagi qayta shahodatlash, mehnat staji va 
ish haqi, pensiya yoki nafaqa miqdori, kompensatsiya va boshqa to’lovlar, 
boquvchining qaramog’idagilar soni to’g’risidagi axborot va ularning pasport 
ma’lumotlari jamlanadi.