М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

10.3. Прогнозлаштириш объектининг тизимли таҳлили 
Прогнозлаштириш жараѐнида, прогноз учун керакли бўлган 
топшириқларни ишлаб чиқиш, хар томонлама прогнозлаштириш объекти 
таҳлилини амалга ошириш шарт. Ушбу анализ объектнинг аниқланиши ва 
тадқиқот предметини, унинг прогнозлаштириш мақсади ва вазифасини, 
ташқи манбаларга боғлиқлигини, тўзилишини, ишлаш механизми ҳамда улар 
устидан бошқарув кабиларни ўзида мужассам этади. Расмий нуқтаъи 
назардан караганда, объектни изчил тадқиқ қилиш - оптимал алтернатив 
танловни амалга оширишга хамда объектни бошқарувчи алтернатив 
таъсирларнинг 
намоѐн 
бўлишига, 
шунингдек, 
унинг 
келгуси 
корректировкаланган моделларининг тўзилишига олиб келади. 
Биз ижтимоий-иқтисодий тизимларни кўриб чиқамиз, уларнинг 
таҳлили эса прогнозлаштириш объекти сифатида қаралганда анча мураккаб, 
чунки улар мураккаб тизимлар тоифасига киради.
Тизим бир-бирига ўзаро таъсир этувчи элементлари, уларнинг 
хоссалари ва алоқалари мавжуд бўлган бутун бир комплекс сифатида 

---

160 
қаралиши мумкин. Умуман олганда тизим - бу моддий дунѐда элементлари 
мавжуд бўлган, бутун бир комплекснинг объектив мавжудлигига асосланган 
илмий абстракция. Тизимнинг мураккаблигига оид фараз фақатгина унинг 
элеменларига эмас, балки улар ўртасидаги кўп тармоқли ҳамда кўп қиррали 
алоқаларга, тизимнинг бутунлигига доир махсус хусусиятларнинг намоѐн 
бўлишига ва унинг кутилаѐган ҳолатига боғлиқ. Бу орқали мураккаб тизимни 
ҳам элементларнинг катта миқдори, ҳам уларнинг хилма-хил алоқаларини 
аниқлайди. Мураккаб тизимнинг хусусиятларини таърифлашда, аввало, 
унинг яхлитлик хусусиятидан бошлаймиз. Мураккаб тизим таркибидаги 
бирор бир элемент (кисм)ларда мавжуд бўлмаган хусусиятларни намоѐн 
қилади. Демак, мураккаб тизим унинг таркибини ташкил этувчи қисмлар ва 
уларнинг хусусиятлари миқдорига қараганда кўпрок жиҳатларни намоѐн 
этади. Мураккаблик ва яхлитликнинг ўзи тизимнинг янгича хусусиятларини 
вужудга келтиради.