Сўнгги пайтларда роман ҳақида яна баҳс-мунозарлар авжига чиқа

(Абдулла 
Қодирий. Ўтган кунлар. – Тошкент: Бадиий адабиёт, 1980. – Б. 6).
Бир қарашда, адиб бу сўзларни камтарлик учун айтгандай туюлади. 
Бироқ роман жанрининг келиб чиқиши тарихига назар ташлайдиган бўлсак, 
адиб сўзлари чин ҳақиқат эканини илғаб оламиз.
Роман жанрида алоҳида из қолдирган Рабленинг «Гаргантюа ва 
Пантагрюэле»сини оламизми ёки Жонатан Свифтнинг «Гулливернинг 
саёҳати», Даниэл Дефонинг «Робинзон Крузо»сини оламизми, биз барчасида 
эпосга тақлидни кўрамиз. Зеро, Гегелнинг роман ҳақида гапира туриб унда 
воқеликнинг эпик тасвири бўлиши шартлигини урғулаши, В. Г. Белинский 
эса «роман шахс ҳаётининг эпоси»дир деган хулосага келиши бежизга эмас.
Роман жанри эпосга тақлид ўлароқ пайдо бўлиб, мустақил жанр 
сифатида шаклланиш жараёни ҳамда бугунги ҳолатида ҳам (Жойс, Маркес 
асарларида мисолида) фольклордан ҳеч қачон узоқлашиб кетмаганлигини, 
мазкур жанрнинг яна янгича тамойиллар асосида фольклорга яқинлашувини, 
кузатамиз. Умуман, ХХ аср насрида авангард адабиёт намояндалари романни 
фольклорга қайтаришга уринганлиги билан романнинг янги босқичи 
бошланди. 
Хорижлик Игнас Кунос, Эдмонд Соусси, Эдит Фицдик каби олимлар эса 
халқ достонига нисбатан роман атамасини қўллаганини кузатамиз. Улар 
роман ва достоннинг фарқига бормаганлиги учун эмас, балки ҳар иккала 
жанр хусусиятларини ўрганиб, Европа ўқувчиларига тушунарли бўлиши 
учун айнан шу атамани қўллашади. Бу ҳолат романни эпосга қарама-қарши 
қўйиш зарурати йўқлигини урғулайди. Ҳатто Бахтин ҳам ўз 
тадқиқотларининг айрим ўринларида ўзининг илгариги фикрларига қарши 

---

138 
бориб, «Роман ҳам аслида эпосдир» деган фикрга келади. Романнинг 
шаклланишида фольклор асос бўлганини урғулайди. 
Дилмурод Қуроновнинг «Роман муаллифи учун қаҳрамон восита, – 
дунёни англаш (буниси мақсад) воситаси, қиссанавис учун қаҳрамоннинг ўзи 
мақсад (воқеа-ҳодисалар восита), ҳикоянавис учун воқеанинг ўзи мақсад 
бўлиб қолади», деган фикрлари бир мунча асослидек кўринса-да, жанрга хос 
бўлган етакчи тамойилларни кўрсатиб бера олмайди. Жумладан, романга 
берилган таърифни, эпосга ҳам татбиқ этиш мумкин бўлади, яъни халқ 
достонларида ҳам воқеликни англатишда қаҳрамон восита бўлиб хизмат 
қилади. Достоевскийнинг «Кулгили одамнинг туши»га ўхшаш ҳикоялар 
борки, унда фақат воқеанинг ўзигина мақсад эмас, балки ҳар учала ҳолат ҳам 
бирлашиб келганини кўрамиз. Ёки бўлмаса Томас Вулфнинг «Ўлим мағрур 
эгачим» қиссасида, олим айтгандек, қаҳрамон мақсад бўлиб келмайди. 
Бундай мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин. 
Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, романга қисқача қуйидагича 
таъриф бериш мумкин бўлади: мотив ва сюжетлар талқинида кўп 
қатламлиликка эга, худди халқ достонларидаги