Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 
 
20.3. Jahon banki 
 
Jahon banki (JB) BMT tarkibidagi ixtisoslashgan moliyaviy 
muassasa hisoblanadi. Jahon banki Xalqaro tiklanish va taraqqiyot 
banki (XTTB) va uning bo‘limi hisoblangan Xalqaro rivojlanish 
assosatsiayasi (XRA), Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK), 
Investitsiyalarni har tomonlama kafolatlash agentligi (IXKA) va 
Investitsion munozaralarni tartibga solish bo‘yicha xalqaro markazi 
(IMXM) kabi moliyaviy tashkilotlarni o‘z tarkibiga oladi.
JB tarkibidagi birinchi uchta moliyaviy tashkilot dunyo rivoj-
lanish bankining vazifalarini bajaradi, keyingi ikkitasi esa rivojla-
nayotgan va iqtisodiyoti o‘tish jarayonini boshidan kechirayotgan 
mamlakatlarga investitsiya oqimlarini rag‘batlantirish bilan shug‘ul-
lanadi. 
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki
guruh tarkibida bosh 
tashkilot sifatida Xalqaro valyuta jamg‘armasi bilan birgalikda Bretton 
– Vudseda 1944 yil 1 – 22 iyulda bo‘lib o‘tgan xalqaro konferentsiyada 
tashkil topgan bo‘lib, faoliyatini 1946 yil iyuldan boshlagan. 
XTTBning resurslari ikkita manba:

birinchisi, aksiyadorlarning kapitali (6 foiz atrofida) hisobidan;

ikkinchisi, xalqaro moliya bozorlarida aksiyalarni joylashtirish 
orqali (95 foizga yaqini) shakllantiriladi.
Tashkiliy jihatdan XTTB aksiyadorlik jamiyati tamoyili asosida 
tashkil etilgan. XTTBda aksiyadorlarni ovoz berish soni ularning ustav 
kapitalidagi ulushi doirasida aniqlanadi. XTTBda asosiy ovoz berish 
huquqi AQShga (16,8%) tegishli, bu AQShga bankda qabul 
qilinayotgan qarorlarga veto qo‘yish huquqini ta’minlaydi, qarorlarni 
qabul qilinishi uchun umumiy aksiyadorlarning 85 foizi ovoz berishi 
lozim bo‘ladi. Ovozlar soni bo‘yicha ikkinchi o‘rinda Yaponiya (8%) 
turadi, shuningdek Germaniya (4,6%), Buyuk Britaniya va Fransiya 
(4,4% dan) mamlakatlari sezilarli ovozlar soniga ega.
XTTBning boshqaruv organi Boshqaruv kengashi va Direktor 
(ijrochi organ)dan iborat bo‘lib, Boshqaruv kengashi tarkibi unga a’zo 

---

363 
mamlakatlar moliya vaziri yoki markaziy banki boshliqlaridan tashkil 
topadi. Boshqaruv kengashi har yili bir marta yig‘ilib tegishli 
qarorlarni Xalqaro valyuta jamg‘armasi bilan kelishgan holda qabul 
qiladi. Bank siyosiy o‘yinlardan holi emas, u tashkil topgandan buyon 
amerika fuqarosi bo‘lgan shaxslar tomonidan boshqarib kelinmoqda.
XTTB tashkil topganda unga 38 mamlakat a’zo bo‘lgan bo‘lsa, 
2004 yil iyun oyida ularning soni 184 taga yetgan. XTTBning asosiy 
faoliyati investitsion loyihalarni kreditlashga qaratilgan.
XTTBning 1950 – 60 yillarga qadar asosiy maqsadi a’zo – 
mamlakatlarning xalq xo‘jaligini tiklashga qaratilgan bo‘lib, 1960 
yillardan so‘ng ijtimoiy loyihalarni kreditlash masalasi birinchi 
darajaga ko‘tarildi. Buning asosiy sababi ko‘pchilik mamlakatlarda 
iqtisodiy o‘sish sura’tlari barqaror ko‘rsatikichga ega bo‘lsada, boy va 
kambag‘allar o‘rtasida farq oshib borish tendentsiyasi mavjud bo‘lib, 
bu esa o‘z navbatida turli ijtimoiy ziddiyatlarni kelib chiqishiga sabab 
bo‘lar edi. Shu bois, XTTB o‘z kreditining asosiy qismini aynan shu 
muammolarni hal qilishga yo‘naltira boshladi.
XTTB dunyoda yuz berayotgan iqtisodiy integratsiyalashuv, 
shuningdek turli iqtisodiy inqirozlar natijasida kreditlash tamoyillarini 
va siyosatini doimiy ravishda takomillashtirib o‘zgartirib borishga 
majbur edi. Masalan, 1990 yillardan keyin yuz bergan moliyaviy – 
iqtisodiy inqirozlarni bo‘lishida XFJ va XTTB jiddiy tanqid ostiga 
olindi.
Quyidagi rasmda XTTBning kreditlarini tarmoqlar kesimidagi 
tarkibi keltirilgan. Rasmdan 1998 yilda bank tomonidan berilgan 
kreditlarning deyarli 30 foizi moliya sohasiga berilganligi, 2008 yilda 
kreditlarning asosiy qismi davlat boshqaruvi hissasiga to‘g‘ri 
kelganligini ko‘rish mumkin. Bu XTTBning kredit siyosatini unga a’zo 
– mamlakatlarda yuz berayotgan ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlar 
natijasida o‘zgarib borayotganligini anglatadi.