Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma 
vositasi funksiyalarini
bajaradi degan fikrga keldik. 
Pulning 
qiymat o‘lchovi
 
funksiyasi asosan tovarlar qiymatini 
baho shaklida aks ettirish orqali namoyon bo‘ladi. Pulning qiymat 
o‘lchovi barcha tovarlar uchun umumekvivalent vositasi sifatida 
ularning qiymatini o‘lchaydi. Barcha tovarlarning qiymati pul o‘lchovi 
vositasi, ya’ni baho masshtabi, dastlabki bosqichda hukumat 
tomonidan o‘rnatiladi. Masalan, metr o‘lchovi bilan uzunlikni, kilo-
gramm o‘lchovi bilan og‘irlikni o‘lchagan kabi, pulning qiymat 
o‘lchovi funksiyasi bilan barcha tovarlarning qiymati o‘lchanadi.
O‘zbekistonda qiymat o‘lchovi bevosita milliy valyuta «so‘m», 
AQShda dollar, Yevropa ittifoqiga a’zo mamlakatlarda evro, Buyuk 
Britaniyada funt sterling, Yaponiyada iyena qiymat o‘lchovi vositasi 
hisoblanadi. 
Pulning inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan paytda uning qiymat 
o‘lchovi funksiyasining amal qilishi bir qadar chegaralanadi. Masalan, 
1939 yildan 1949 yilgacha Yaponiya iyenasining inflyatsiya darajasi 
yuqori bo‘lganligi uchun ko‘pchilik yapon savdogarlari tovarlarning 
bahosini belgilashda, ayrim hollarda savdo sotiqni ham AQSh dollarida 
amalga oshirganlar. Chunki AQSh dollarining qiymat o‘lchovi iyenaga 
nisbatan bir necha barobar mustahkam va barqaror bo‘lgan. Shuning 
uchun, Yaponiyada 1939 – 1949 yillarda barcha tovarlar bahosi ikkita 
narxda, dollar va iyenada yuritilar edi. Ayni paytda, iyenada 
belgilangan tovarlar bahosi oshib borish tendentsiyasiga ega edi, 
dollarda esa baholar dastlabki holatidan o‘zgarmasdan qolgan.
Hukumat mamlakatda pul islohotini amalga oshirish orqali 
pulning qiymat o‘lchovini o‘zgartirishi mumkin. Pul islohoti – 
muomaladagi pul massasini kamaytirish orqali, uning joriy qiymat 
o‘lchovidan boshqasiga o‘tishdir. 1944–1952 yillarda Yevropa 
mamlakatlarida 24 martadan ortiq pul islohotlari amalga oshirilgan.
Sobiq ittifoq davrida rubl kuchli inflyatsiyaga uchramagan va 
iqtisodiyot nisbatan barqaror darajaga ega bo‘lgan bo‘lsada, 1961 yilda 
mamlakatda pul islohoti amalga oshirilgan. Hukumat muomalada 
mavjud bo‘lgan rubllarni yangi chiqarilgan rubllarga 1/10 nisbatda pul 
islohotini amalga oshirgan. O‘sha davrda o‘tkazilgan pul islohotining 

---

22 
asosiy maqsadi mamlakatdagi hufyona iqtisodiyotning ulushini 
kamaytirish va baho masshtabini pasaytirishga qaratilgan bo‘lib, 
hufyona iqtisodiyot ishtirokchilari eski rubllarni to‘lig‘icha yangi 
banknotalarga almashtira olmaganligi natijasida iqtisodiy jihatdan zarar 
ko‘rgan va baho masshtabi 10 martaga kamaygan. 
Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, pul qiymat o‘lchovi 
funksiyasini bajarishda haqiqiy real pullarning fizik ishtirok etishi 
lozim bo‘lmaydi. Bu funksiyani xayoliy pullar bajaradi. Tovarlar 
qiymatini o‘lchashda unga ketgan ijtimoiy zaruriy mehnatni qoplash va 
real pullarni yaratishga ketgan mehnat taqqoslanadi. Albatta tovar 
qiymati va uning bahosi o‘rtasida farq bo‘ladi. Chunki, baho bilan 
tovar qiymatining puldagi ifodasining bahosiga unga bo‘lgan talab 
ta’sir etadi. 
Pulning