Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Tanga pullarning rivojlanish tarixi
. 
Mavjud iqtisodiy adabiyot-
larda dastlabki tanga pullar Xitoy mamlakatida va qadimgi Lidiya 
xonligi davrida miloddan avvalgi VII asrda paydo bo‘lganligini 
ta’kidlaydi. Manbalarga ko‘ra, birinchi oltin pullar bizning 
eramizgacha bo‘lgan VII asrda Lidiya shohi Gigesning buyrug‘i bilan 
zarb etilgan. Oltinga o‘zining tasvirini tushirib zarb qilgan birinchi 
shoh Aleksandr Makedonskiy hisoblanadi, o‘sha davrda oltinning 
qiymati uning probasi va og‘irligi bilan o‘lchanar edi. 
AQShda monetalar 1793 yilda zarb etilgan, shu davrga qadar va 
undan 
keyin 
uzoq 
muddat 
davomida 
mamlakatda 
xorijiy 
mamlakatlarning tangalari to‘lov vositasi sifatida amal qilgan. 
Mamlakatda ayrim xorijiy tangalar 1857 yilgacha to‘lov vositasi 
sifatida muomalada ishtirok etdi. 
Muomalada oltin tangalar to‘lov vositasini bajarganda ular 
haqiqiy pul sifatida o‘zining sohibiga iqtisodiy zarar keltirmaydi va 
avtomatik ravishda boshqarilib turish xususiyatiga ega bo‘lgan. Ya’ni, 
ularni hozirgi paytdagi kabi qog‘oz pullarni emissiyasi orqali tartibga 
solib turishga ehtiyoj bo‘lmagan. Agar oltin tangalarning hajmi 
13
Деньги, кредит, банки: Учебник/Кол. авт. Под ред.О.И.Лаврушина.. М.: КНОРУС, 2007. С. 25. 

---

14 
ehtiyojdan ortib ketadigan bo‘lsa, ular boylik sifatida avtomatik tarzda 
jamg‘armaga o‘tadi, aksincha bo‘lganda esa to‘lov vositasi sifatida 
muomalaga chiqadi. Shu bois ham oltin tangalar to‘lov vositasini 
bajargan paytda pul tizimini tartibga solish apparati va pul – kredit 
siyosatini amalga oshirishga ehtiyoj bo‘lmagan. 
O‘zbekiston hududida dastlabki
 
metall tangalar
miloddan 
ilgarigi VI asrda Ahmoniy shoh Doro I tomonidan zarb etilgan. Ushbu 
metall tangalarning og‘irligi 8,4 grammni tashkil etgan bo‘lib, “darik” 
deb nomlangan tilla tangalar ekanligi taxmin qilinadi. O‘sha vaqtlarda, 
ya’ni miloddan ilgarigi VI–IV asrlarda hozirgi O‘zbekistonning asosiy 
qismi, ya’ni Xorazm, Sug‘diyona va Sak qabilalari yashagan hududlar 
Ahmoniylar davlati tarkibida bo‘lganini hisobga olsak, ushbu 
“darik”lar O‘zbekiston zaminida amal qilgan bizga ma’lum birinchi 
tangalar bo‘lgan desak xato qilmaymiz. 
Miloddan avvalgi 330–327 yillarda makedoniyalik Iskandar 
Ahmoniylar saltanatini tor – mor qilib, hozirgi O‘zbekiston zaminida 
joylashgan Baqtriya va Sug‘diyonaga bostirib kiradi. Makedoniyalik 
Iskandar surati tushirilgan tangalardan vazni 4,1 g. bo‘lgan kumush 
draxma, vazni 8,2 g. bo‘lgan kumush draxma (ikki draxma) hamda 
vazni 16,4 g. bo‘lgan kumush tetradraxma (to‘rt draxma)lar zarb 
qilinib, ular muomalada bo‘lgani ma’lum. Shuningdek, vazni 8,4 g. 
bo‘lgan oltin tanga (starer) va vazni 40 grammdan ortiq bo‘lgan 
kumush dekadraxma ham zarb qilingan. 
Yunon – Baqtriya davlati tomonidan zarb etilgan tangalardan 100 
donaga yaqini Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida topilgan. 
Ushbu davlat pul tizimi asosini o‘sha paytda draxma, didraxma, 
tetradraxma va dekadraxmalar tashkil etganligi tarixiy manbalardan 
ma’lum. 
O‘rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida 
sosoniylar tasarrufida bo‘lgan. Bu davrda hozirgi O‘zbekiston 
hududida turli davrlarda zarb etilgan tangalar muomalada bo‘lgan. 
Jumladan, sosoniylar tangalari asosan oltin, kumush va bronzadan zarb 
qilingan bo‘lib, ularda sosoniy shohlarining suratlari bilan birga, turli 
hayvonlar va qushlar aksi ham tushirilgan. 
Hozirgi O‘zbekistonning asosiy qismi V asrning ikkinchi yarmida 
Sirdaryoning sharqiy sohilidan kirib kelgan deb taxmin qilinayotgan va 
tarixda eftaliylar nomi bilan qolgan qabilalar tomonidan bosib olinadi. 

---

15 
Eftaliylar davrida O‘rta Osiyo asta sekin rivojlana boshlagan va 
xalqaro savdo ham rivojlangan. Tashqi savdo asosan Xitoy, Hindiston, 
Eron va Vizantiya (Rum) bilan amalga oshirilgan. 
Eftaliylar dastlabki paytlarda sosoniy hukmdorlari Bahrom va 
Perozning kumush tangalaridan keng foydalanishgan. Buning asosiy 
sababi sifatida sosoniylar tomonidan eftaliylarga o‘lpon sifatida 
to‘langan juda ko‘p miqdordagi kumush tangalar xazinada to‘plan-
ganligiga bog‘liq deb taxmin qilinadi. 
Eftaliylar hukmronligi davrida juda ko‘p miqdorda, ba’zi 
ma’lumotlarga qaraganda 200 dan ko‘proq marta metall tangalar zarb 
qilingan. Har bir viloyat, har bir yarim qaram hudud o‘zi tanga zarb 
qilish huquqiga ega bo‘lgan. 
Umuman, V – VI asrlarda hozirgi O‘zbekiston hududiga shimol 
va sharq tomonlardan turli ko‘chmanchi xalqlar tinimsiz bosqinchilik 
qilib kirib kela boshlaydi. VIII asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyo arablar 
tomonidan bosib olinib, o‘lkada islom dini joriy etiladi va qadimiy yurt 
Movarounnahr deb atala boshlaydi. Shu davrdan boshlab muomalada 
bo‘lgan metall tangalar ko‘rinishida o‘zgarishlar yuz bera boshlaydi. 
Asta – sekin tangalardan shoh va hokimlarning suratlari o‘rnini islom 
oyatlari egallaydi. Natijada «kufi» nomi bilan tarixda ma’lum bo‘lgan 
tangalar davri boshlanadi. 
Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil 
etilgandan keyin xalifa Abdumalik 696 yilda imperiyaning butun 
hududida yagona pul tizimini joriy etdi. Shu davrdan boshlab, yirik 
savdo bitimlarini amalga oshirish uchun vazni 4,3 gramm bo‘lgan oltin 
dinor zarb etilgan. Maosh va soliqlar to‘lovi uchun vazni 2,8 gramm 
bo‘lgan kumush drahmalar chiqariladi. Kundalik savdo – sotiq esa mis 
tangalar – fuluslar yordamida (yunoncha «follis» hamyon ma’nosini 
anglatadi) amalga oshirila boshlandi. Bu pul birliklari Movarounnahrda 
ham o‘sha davrda muomalada bo‘lgan. 
IX asrga kelib, Movarounnahrda somoniylar davlati vujudga 
keladi. Somoniylar xalifa hukmronligini rasman tan olishgan bo‘lsada, 
ular amalda mustaqil edilar. Somoniylar davlatining poytaxti Buxoro 
shahri bo‘lgan. Somoniylar davlati o‘z tasarrufiga hozirgi O‘zbekis-
tonning asosiy qismi, Turkmaniston va Tojikiston hamda Eronning 
Xuroson viloyatini qamrab olgan markazlashgan davlat edi. Bu davlat 
taxminan 120 yildan ko‘proq muddat davomida mavjud bo‘ldi. 

---

16 
XII asrning o‘rtalarida, xorazmshoh Otsiz davriga kelib, Xorazm 
davlati kuchayib ketadi. XII asr 80–90 yillariga kelib Xorazm o‘ziga 
Movarrounnahr, Eron, Forsiy Iroqni bo‘ysundiradi. Xorazm davlati 
xorazmshoh Tekash (1172–1200 yillar) va uning o‘g‘li Muhammad 
(1200–1220 yillar) hukmronligi davrlarida ayniqsa gullab – yashnagan. 
Xorazmshohlar davlatida ham an’anaviy musulmon pul birliklari 
– oltin dinorlar, kumush dirhamlar va mis fuluslari muomalada 
bo‘lgan. Bu tangalarda ham an’ana tarzida xalifa nomi qayd qilinib, 
undan so‘ng xorazmshoh nomi bitilgan. 
Mo‘g‘ullar istilosi davrida (1220 yil yozidan) Xorazm va uning 
tobeligidagi xududlarda vazni 1,8 – 1,9 gramm bo‘lgan kumush 
dirhamlar muomalada bo‘lgan. Mayda savdo – sotiq uchun mis pullar 
chiqarilgan. 
Mo‘g‘ullar zulmiga qarshi xalq bosh ko‘taradi. Bu harakat tarixda 
“Sarbadorlar” qo‘zg‘oloni deb nom olgan. Bu qo‘zg‘olon natijasida 
Samarqanddan mo‘g‘ullar haydab chiqariladi. 1370 yilda Samarqand 
taxtiga Amir Temur o‘tiradi va “Buyuk Temur” saltanatini barpo etadi. 
Ushbu imperiya tarkibiga hozirgi O‘zbekiston, Turkmaniston, 
Tojikiston, Qirg‘iziston, Afg‘oniston, Armaniston va Eronning barcha 
hududi, Iroq, Hindiston, Ozarboyjon, Gruziya, Qozog‘istonning bir 
qismi kirgan. Katta miqdorda vazni 2 grammni tashkil etgan oltin 
dinorlar, shuningdek, vazni 1,8 gramm bo‘lgan kumush tangalar – 
miralar ham zarb etila boshlagan. 
Amir Temurning 40 dan ortiq tanga zarbxonalari bo‘lganligi va 
bu yerlarda zarb etilgan oltin va kumush tangalar Yevropada ham 
mashhur bo‘lganligi haqida ko‘p ma’lumotlar mavjud. Birgina G‘arbiy 
Eron va Ozarboyjonda Amir Temurning nomi bitilgan 120 turdan ortiq 
oltin va kumush tangalar muomalaga kiritilgan
14
. 
Rossiyada XIX asrda va XX asrning boshlarida naqd pul shaklida 
oltin tangalar keng qo‘llanilgan, xususan 1895 – 1897 yillardagi pul 
islohotlaridan keyin ham birinchi jahon urushiga qadar muomalada o‘n 
va besh so‘mlik oltin tangalar mavjud bo‘lgan. O‘zbekiston hududida 
ham oktyabr inqilobiga qadar Chor Rossiyasining tangalari bilan bir 
qatorda Buxoro va Xiva xonligining oltin tangalaridan foydalanilgan.
Jahon sivilizatsiyasining tobora rivojlanib borishi va iqtisodiy 
munosabatlarning takomillashuvi muomalada qog‘oz pullarning 
14
O‘zbekiston hududida tanga va qog‘oz pullarning chiqarilishi va amal qilishi bilan bog‘liq materiallar 
F.Mullajonovning O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi kitobi. Т.: O‘zbekiston, 2001. 6 – 27 b.dan 
foydalanilgan holda tayyorlandi. 

---

17 
vujudga kelishiga zamin yaratdi. Natijada, qimmatbaho metallar o‘rnini 
qog‘oz pullar egalladi.