|
qiymat o‘lchovi, muomala vositasi,
to‘lov vositasi, jamg‘arma vositasi va jahon puli funksiyalarini
baja-
rishi ta’kidlanadi.
Iqtisodiyotni boshqarishning bozor munosabatlari joriy etilgan
mamlakatlar iqtisodiy adabiyotlarida, pul uchta, ya’ni qiymat o‘lchovi,
muomala vositasi va jamg‘arma vositasi funksiyalarni bajarishi bayon
etiladi. P.Samuelson Aristotelning ta’limotlariga tayangan holda pul fa-
qat ikkita, ya’ni ayirboshlash vositasi, baho mashtabi birligi yoki o‘l-
chov hisobi funksiyalarini bajarishini ta’kidlaydi
16
.
15
O‘zbekiston hududida tanga va qog‘oz pullarning chiqarilishi va amal qilishi bn bog‘liq materiallar.
F.Mullajonovning O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi kitobi. T.: O‘zbekiston, 2001. 6 – 27 b.dan
foydalanilgan holda tayyorlandi.
16
Самуэльсон П. Экономика вводной курс. М., 1964. С. 69.
19
Angliya – amerika iqtisodchi olimlari pulning uchta funksiyasi
(muomala vositasi, qiymat o‘lchovi va jag‘arma vositasi) mavjudligini
e’tirof etishadi
17
. Jumladan, Edvin Dj. Dolan, Kolin D. Kempbell,
Rozmari Dj. Kempbellar pul muomala vositasi, qiymat o‘lchovi va
jamg‘arma vositasi funksiyalarini bajarishini ta’kidlaydi
18
.
Nemis iqtisodchi olimi K.Knis (1821 – 1898) pulning to‘rtta
ya’ni, qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov vositasi va jamg‘arma
vositasi funksiyalarini e’tirof etadi.
S.Fisher, R.Dornbush, R.Shmalenzilar ham pulning to‘rtta
funksiyalarini bajarishlarini e’tirof etib, ularni quyidagi ketma –
ketlikda amal qilishini ta’kidlaydi: birinchisi – muomala vositasi va
to‘lov vositasi, ikkinchisi – o‘lchov hisobi, uchinchisi – qiymatni
saqlash vositasi, to‘rtinchisi – kechiktirilgan to‘lovlarni o‘lchovi
19
.
K.Marks pulning funksiyalari konsepsiyasida uni uchta funksiyasi
mavjudligini ta’kidlaydi. U pulning funksiyalarini quyidagi ketma –
ketlikda ifodalaydi. Birinchisi – qiymat o‘lchovi, ikkinchisi – muomala
vositasi, uchinchisi – moliyaviy pul. K.Marksning pulning uchinchi
funksiyasi ayrim iqtisodchilar tomonidan jamg‘arma vositasi, to‘lov
vositasi va jahon puli kabi vazifalarini bajarishi mumkin degan fikrlar
ilgari suriladi
20
.
Rossiyalik iqtisodchi olim, professor O.I.Lavrushin
21
, professor
V.A.Shegorsov
22
, professor V.V.Ivanov va professor B.I.Sokolovlar
23
tahrirlari ostida chop etilgan “Pul, kredit va banklar” darsliklarning
barchasida pul beshta funksiyani bajarishi e’tirof etiladi.
O‘zbekistonlik iqtisodchi, professor Sh.Z.Abdullaeva pul to‘rtta
funksiyani bajarishini, ular qiymat o‘lchovi, muomala vositasi, to‘lov
vositasi va jamg‘arma vositasi funksiyalari ekanligini ta’kidlaydi
24
.
17
Харрис Л.Денежная теория. М., 1990. С.75; Долан Э., Линдсей Д. Макроэкономика. СПб.,
1994. С. 7 – 8.
18
Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбел. Деньнги, банковское дело и
денежно – кредитная политика/ Пер. с. англ. А.А.Лукашевич, А.П.Маноцкова,. Е.Б.Ярцева,
М.Б.Ярцев. М.: СПб, 1991. С. 26.
19
Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. М., 1993. С. 474 – 475.
20
Пезенти А. Очерки политической экономики капитализма. Т.1. С. 472 – 473.
21
Деньги, кредит, банки: Учебник/Кол. авт. Под ред. О.И.Лаврушина. М.: КНОРУС, 2007. С. 57.
22
Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов/ Под. ред. В.А. Щегорцова. М.:ЮНИТИ – ДАНА,
2005. С. 14.
23
Деньги, кредит, банки: Учебник/Под ред. В.В.Иванова, Б.И.Соколова. М.: ТК Велби,
Проспект, 2008. С. 26.
24
Abdullayeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar.T.: Iqtisod – Moliya, 2007. 13 b. .
20
Professor O.Yu.Rashidov tahriri ostida chop etilgan “Pul, kredit
va banklar” darsligida pul beshta, ya’ni qiymat o‘lchovi, muomala
vositasi, to‘lov vositasi, jamg‘arma vositasi va jahon puli vazifalarini
bajarishini ta’kidlanadi
25
.
Ko‘rinib turibdiki, pulning funksiyalari haqida xorijiy va
mahalliy iqtisodchi olimlarning fikrlari turlicha bo‘lib, birinchi guruh
olimlar pulni beshta funksiyasi mavjudligini ta’kidlashsa, ikkinchi
guruh iqtisodchi olimlar uning to‘rtta funksiyani bajarishini e’tirof
etadi. Uchinchi guruh iqtisodchi olimlar, asosan anglo – amerikaliklar
uni uchta funksiyani bajarishini bayon etadi. Hatto ayrim iqtisodiy
adabiyotlarda pulni oltita funksiyani bajarishi qayd etilib, oltinchi
funksiya sifatida baho masshtabi ekanligini isbotlashga urinishadi
26
.
Iqtisodchi olimlar pulning funksiyalari haqida turlicha talqin
etishiga quyidagilar sabab bo‘ladi. Bir guruh iqtisodchi olimlar, pul-
ning funksiyasini zamonaviy sharoitda uning xossalaridan kelib chiqib
bayon etadi, boshqa guruh olimlar esa turli mamlakat olimlarining
pulni funksiyalari xususidagi fikrlariga tayangan holda unga talqin
beradi. Yana boshqa guruh iqtisodchi olimlar esa pulning funksiyala-
rini ta’riflashda uning tarixan vujudga kelishi bilan bog‘liq voqelik va
nazariyalarga tayanadi.
Pulning funksiyalari xususida fikr yuritganda uning asl (haqiqiy
pul) qiymatiga ega bo‘lgan va asl qiymatiga ega bo‘lmaganligi
(o‘rinbosar pullar) ga e’tibor qaratish lozim. Chunki muomalada asl
qiymatga ega bo‘lgan pullar to‘lov vositasini bajarganda ularda pulning
barcha funksiyalari namoyon bo‘ladi va aksincha. Asl qiymatga ega
bo‘lgan pullar sifatida qimmatbaho metallar oltin va kumushni, kredit
pullarni va 100 foiz oltin bilan ta’minlangan pullarni qayd etish
mumkin. Asl qiymatga ega bo‘lmagan pullarga qog‘oz pullar, oltin
asosiga ega bo‘lmagan kredit pullar kiradi.
Haqiqatda ham qimmatbaho metallar to‘lov vositasini bajargan
paytda ular pulning barcha funksiyalarini bajargan. Qimmatbaho
metallar o‘rnini qog‘oz pullar egallagandan so‘ng, qog‘oz pullarning
inflyatsiyaga uchrashi natijasida ular pulning barcha funksiyalarini
bajarmay qo‘ydi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, yuqorida ko‘rib chiqil-
25
Rashidov O.Yu. va bosh. Pul, kredit va banklar: Darslik. T.: TDIU, 2008. 22 b.
26
Деньги, кредит, банки: Учебник/Под ред. В.В.Иванова, Б.И.Соколова. М.: ТК Велби,
Проспект, 2008. С. 25.
21
ganidek, vaqt o‘tishi bilan pulning funksiyalari haqida turli qarashlar
vujudga kela boshladi.
Pulning funksiyalari xususidagi fikrlarga tayanib, pul to‘rtta,
ya’ni
Do'stlaringiz bilan baham: |
