3. Innovatsion jarayonlar va zamonaviy biznes modellari
Ko‘pgina zamonaviy tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra,
bugungi kunda kompaniyalar yangi g‘oyalarni taklif qilishni,
bozorga kirishning yangi usullarini ishlab chiqishni, ularning
sanoat bilimlarini tijoratlashtirish bosqichiga o‘tkazishi lozim.
Oldingi yondashuv asosan chiziqli modelga asoslangan
bo‘lib, kompaniyalar o‘z g‘oyalarini yaratishi, keyin ularni ishlab
chiqishi, ular asosida mahsulot yaratishi, u bilan bozorga kirishi, u
44
erda tarqatishi, so‘ngra unga xizmat ko‘rsatishi, moliyalashtirishi
va qo‘llab-quvvatlanishi kerak. Mazkur rejalarning barchasini
kompaniyaning bir o‘zi amalga oshirishi kerak.
Bozorda katta resurslarga, kuchli ilmiy-tadqiqot bazasi va
uzoq
muddatli
tadqiqot
dasturlariga
ega
bo‘lgan yirik
kompaniyalargina raqobatlasha oladi.
Genri Chesbro tomonidan “yopiq innovatsiya” paradigmasi
deb nomlangan ushbu paradigma kompaniyalarni faqat o‘zlariga
ishonishga majbur qildi. Ular ilmiy-tadqiqot ishlariga pul
sarfladilar, buning natijasida ulkan kashfiyotlarni oldilar.
Ushbu kashfiyotlar kompaniyalarga yangi mahsulot va
xizmatlarni taklif qilish, mahsulotlarning yuqori sotuv hajmiga
erishish va undan katta foyda olish imkonini berdi. Ular katta
ilmiy-tadqiqot ishlariga sarmoya kiritdilar va bu yana keyingi
kashfiyotlarga olib keldi. Ichki ilmiy-tadqiqot ishlaridan kelib
chiqadigan intellektual mulk ehtiyotkorlik bilan himoyalanganligi
sababli, boshqa kompaniyalar ushbu g‘oyalardan foyda olish uchun
foydalana olmaydilar.
“Yopiq innovatsiya” paradigmasi doirasida ilmiy-tadqiqot
ishlarini boshqarish quyidagicha (6-rasm):
Kompaniya chegarasi
Kompaniya chegarasi
6-shakl. “Yopiq” kompaniyada ilmiy-tadqiqot ishlarini boshqarish
Asosiy texnologik yutuqlar
Ilmiy-tadqiqot va investitsiyalarning
o'sishi
Foyda va sotish xajmining
o’sishi
Yangi mahsulotlar
45
Ushbu paradigmaning asosi shundaki, barcha jarayonlar
faqatgina ichki qarorlarga tayanib, kompaniya ichida sodir
bo‘lishidir.
Ushbu paradigma XX asrda ancha ishonchli ishladi.
Keyingi yillarda yopiq innovatsiyalarning asosiy qoidalarini
buzishni boshlagan omillar ham paydo bo‘ldi. Buning sababi 2000-
yillarning boshidan boshlab kuzatilishi mumkin bo‘lgan quyidagi
tendensiyalardir:
1) sanoat jamiyatidan bilimlarni ishlab chiqaradigan
jamiyatga o‘tish, unda bilimlarni ishlab chiqaradigan jamiyat
institutlari, xususan universitetlar, yangilik va taraqqiyotda muhim
rol o‘ynaydi;
2) ishlab chiqarishni tashkil qilishning keng ko‘lamli
shakllaridan ba’zan barqarorroq va doimiy rivojlanishga tayyor
bo‘lgan kichik firmalarga o‘tish;
3) bir vaqtning o‘zida ham nazariy, ham amaliy bo‘lgan
biotexnologiya, kompyuter va nanotexnologiya kabi sohalarda
ko‘p parametrli bilimlarning paydo bo‘lishi bir vaqtning o‘zida
ko‘plab mutaxassislarni jalb qilish zarurligini keltirib chiqaradi;
4)
bilimlar va ma’lumotlarning zaxiralari
alohida
kompaniya
tomonidan
to‘plangan
ko‘plab
patentlangan
ishlanmalardan mehnat jihatidan, moliyaviy, moddiy va vaqt
resurslari yetishmasligi sababli har doim ham to‘liq foydalana
olmaydi. Ushbu kompaniya balki, butun jamiyat tomonidan
g‘oyalarni yo‘qotish xavfi mavjud;
5)
intellektual
mulk
uchun
ochiq
bozorni
faol
rivojlantirishi;
6) yangi ish joyiga avvalgi ish joyida olingan bilim va
g‘oyalarning katta hajmini olib keladigan tajribali hamda
professional o‘qitilgan harakatchan kadrlarning tobora ortib
borayotganligi;
7)
tadqiqot
natijalarini
tijoratlashtirish
bosqichiga
o‘tkazadigan yangi firmalar (boshlang‘ich kompaniyalar)ni
yaratishda xususiy venchur kapitalining o‘sib borayotgan roli bu
sohada
uzoq
vaqtdan
beri
faoliyat
yuritib
kelayotgan
46
kompaniyalarning yangi g‘oyalarini tez-tez ishlatib turadi. Bu esa
kompaniyaning tashqi yopiq chegaralarini buzadi;
8) ko‘pgina mahsulotlar va xizmatlarning bozorda har doim
qisqarishi sababli qo‘shimcha qiyinchiliklar yuzaga keladi, shu
sababli individual texnologiya muddati qisqaradi.
Ushbu omillar bir vaqtning o‘zida ishlayotgan vaziyatlarda
yopiq innovatsion model endi ishlamaydi. Asosiy texnologiyalarni,
marketing tadqiqotlarini va ilmiy-tadqiqot ishlarini birgalikda
rivojlantirish uchun strategik sheriklik aloqalarini yaratish zarur,
bu ochiq innovatsiya modeliga o‘tishni anglatadi.
“Ochiq innovatsiya” atamasi Genri Chesbroning “Ochiq
innovatsiya” kitobida ilk bor qo‘llanilgan. Mazkur tushuncha
texnologiyalarni yaratish va ulardan foydalanishning yangi usulidir
(2003). Ochiq innovatsiyalar ichki innovatsion jarayonlarni
jadallashtirish uchun maqsadli bilim oqimlaridan foydalanishni
hamda innovatsiyalardan samarali foydalanish uchun bozorlarni
kengaytirishni o‘z ichiga oladi. Ochiq innovatsiyalar nazariyasi
ilmiy-tadqiqot
jarayonini
ochiq
tizim
sifatida
belgilaydi.
Kompaniya nafaqat o‘zining ichki rivojlanishi orqali, balki boshqa
tashkilotlar bilan hamkorlikda yangi g‘oyalarni jalb qilishi va
yangi mahsulot bilan bozorga kirishi mumkin.
Ochiq innovatsion model qo‘shimcha g‘oyani olish uchun
ichki g‘oyalarni bozorga tashqi kanallar orqali olib kirish mumkin,
ya’ni
kompaniyalarning
amaldagi
biznes
turlari
bilan
cheklanmasligi mumkin degan taxminga asoslanadi.
G‘oyalar kompaniyadan tashqariga chiqish mexanizmi
bo‘lishi ham mumkin:
• eski kompaniyalar tadqiqotchilari tomonidan tez-tez
tuzilgan va ishlaydigan boshlang‘ich kompaniyalar;
• litsenziyalash;
• brakonerlik bilan shug‘ullanadigan xodimlar;
• yirik kompaniyalar tomonidan ustuvor texnologiyalarni
birgalikda ishlab chiqish.
Teskari
jarayon
mavjud
bo‘lib, dastlab g‘oyalar
kompaniyalarning tadqiqot markazlari tashqarisida paydo bo‘ladi.
47
Keyinchalik kompaniya ichiga kirib borib, undan foydalanishi
natijasida kompaniya chegaralari shaffof bo‘lib qoladi (8-rasm).
G.Chesbroning yopiq va ochiq innovatsion tamoyillarini
taqqoslash juda qiziq:
1-jadval
Yopiq va ochiq innovatsiyalar tamoyillarini taqqoslash
Yopiq innovatsion tamoyillar
Ochiq
innovatsiyalarning
tamoyillari
Ushbu sohani tushunadigan
iste’dodli odamlar biz uchun
ishlaydi.
Hamma iste’dodli odamlar biz
uchun
ishlamaydi.
Biz
kompaniyamiz
ichidagi
va
tashqarisidagi
iste’dodli
odamlar bilan o‘zaro aloqada
bo‘lishimiz kerak.
Ilmiy-tadqiqot ishidan foyda
olish
uchun
biz o‘zimiz
kashfiyot
qilishimiz,
uni
mahsulot darajasida ishlab
chiqishimiz
va
yakuniy
natijaga etkazishimiz kerak.
Tashqi ilmiy-tadqiqot ishlari
muhim
qiymat
yaratishi
mumkin, ichki qiymatni oshirish
ushbu qiymatning bir qismini
olish uchun zarurdir.
Agar biz kashfiyotni o‘zimiz
qilsak,
u
bilan
bozorga
birinchi
bo‘lib kirishimiz
mumkin.
Natijalar bo‘yicha foyda olish
uchun
o‘z izlanishlarimizni
qilishimiz shart emas.
Agar
biz
sohaning,
eng
yaxshi g‘oyalarini o‘zimiz
yaratadigan bo‘lsak, g‘alaba
qozonamiz
Agar
ichki
va
tashqi
g‘oyalarimizdan
maksimal
darajada foydalansak, g‘alaba
qozonamiz.
Raqobatchilarimiz
g‘oyalarimizdan foyda bilan
foydalanmasliklari uchun biz
intellektual
mulkimizni
yaxshi
nazorat
qilishimiz
kerak.
Biz o‘zgalarning intellektual
mulkimizdan
foydalanishidan
foyda ko‘rishimiz kerak va biz
o‘z biznes modelimizga mos
kelganda intellektual mulkni
boshqa kompaniyalardan sotib
olishimiz kerak.
48
Yopiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari:
1) asosan o‘z g‘oyalari;
2) ishchilarning kam harakatchanligi;
3) oz miqdordagi shovqin kapitali;
4) kuchsiz boshlang‘ich kompaniyalarning nisbatan ozligi,
5) universitetlarning o‘z faoliyatidagi ahamiyati yo‘qligi.
Ochiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari:
1) juda ko‘p tashqi g‘oyalar;
2) ishchilarning yuqori harakatchanligi;
3) venchur kapitalni faol jalb qilish;
4) ko‘plab yangi kelgan kompaniyalar;
5) universitetlar bilan faol hamkorlik.
Biotexnologiya, farmatsevtika, sog‘liqni saqlash xizmatlari,
kompyuter ishlab chiqarish, dasturiy ta’minot, aloqa, bank va
sug‘urta kabi sohalardagi ko‘plab kompaniyalar bir paradigmadan
ikkinchisiga
o‘tmoqda.
Ushbu
sohalarda
eng
yirik
kompaniyalardagi innovatsiyalar tobora ularning markazlashgan
ilmiy-tadqiqot laboratoriyalari chegaralaridan chiqib ketmoqda.
Yangi innovatsiyalar boshqa tashqi tashkilotlarda tobora kengroq
amalga oshirilmoqda.
Ko‘rinib turibdiki, ochiq innovatsion modellar kompaniyalar
faoliyati uchun turli xil biznes modellarni tadqiq etish va ishlab
chiqish sohasida turli xil prinsiplarni talab qiladi.
Hozirgi
kunda
biznes
kompaniyaning
innovatsion
salohiyatining manbalari uning tashqarisida joylashgan yangi
innovatsion bosqichga o‘tmoqda. Yopiq qoladigan sanoat
tarmoqlari mavjud bo‘lsa (yadro, harbiy va boshqalar), ko‘plab
sanoat
tarmoqlari
ochiq
innovatsiyalarga
o‘tish jarayoni
bosqichida. Iqtisodiyotning ushbu tarmoqlarida innovatsiyalarni
shakllantirish markazi markaziy ilmiy-tadqiqot laboratoriyalaridan
tobora keng tarqalib borayotgan startap kompaniyalarga,
innovatsiyalarning vositachisi bo‘lgan universitetlar va boshqa
tashkilotlarga o‘tmoqda. Shuningdek, kompaniya innovatsiyalarida
hamkorlik va qo‘shma rivojlanish foydasiga o‘zgarish mavjud.
49
Djoel Uest va Skott Gallager [5.20] ochiq innovatsion
tizimlarning uchta asosiy vazifasini belgilaydilar: motivatsiya,
integratsiya, yangiliklardan samarali foydalanish. Mualliflar to‘rtta
asosiy ochiq innovatsion strategiyani aniqladilar:
1. Umumiy fondga birlashtirib tadqiqot va ishlanmalar
jarayonini tashkil etish.
2. Ayrim kompaniyalar tomonidan innovatsion mahsulotning
individual komponentlarini ishlab chiqish.
3. Turli xil innovatsion mahsulotlarni yaratish uchun
ishlatilishi mumkin bo‘lgan keng qo‘llanmalarning bepul savdosi.
4. Katta firmalarda innovatsiyalar sohasida qaror qabul
qilishda byurokratiya darajasining sezilarli darajada pasayishi.
Ochiq innovatsion kompaniyalarning asosiy xususiyatlari:
1) juda ko‘p tashqi g‘oyalar;
2) ishchilarning yuqori harakatchanligi;
3) venchur kapitalini faol jalb qilish;
4) ko‘plab yangi kelgan kompaniyalar;
5) universitetlar bilan faol hamkorlik.
Innovatsion jarayonni boshqarish modeli sifatida ochiq
innovatsiyalar hozirgi kunda iqtisodiyotning ko‘plab sohalarida
tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda. Alohida tadqiqot laboratoriyalarini
saqlashning yuqori xarajatlari tufayli kompaniyalar tobora ko‘proq
qo‘shma ishlanmalarga va ochiq innovatsion markazlarni
yaratishga e’tibor qaratmoqdalar.
Ichki muhitni yopib qo‘yadigan tashkilotlar o‘zlarining
resurslarini yangiliklarni takrorlash orqali sarflaydilar. Tadqiqot
natijalarini yashirgan holda, tashkilotlar o‘z daromadlarining
muhim qismini yo‘qotmoqdalar.
Foydalanilmaydigan
ishlanmalarni
arxivga
ko‘chirish
tamoyili eskirgan bo‘lib, ishlab chiquvchilar, innovatsion g‘oyalar
va istiqbolli texnologiyalarni yo‘qotish xavfi mavjud.
Kompaniyada mavjud bo‘lgan innovatsion jarayonning
modeli ham unga mos keladigan biznes modelini qurishni nazarda
tutadi.
Ko‘rinib turibdiki, yangilikni tijoratlashtirish, uni
innovatsiyaga aylantirish, avvalo, hayotiy biznesni qurishni
50
nazarda tutadi. Garvard biznes maktabi professori Genri Chesbro
bu borada haqli ravishda ta’kidlaydi: “Texnologiyaning o‘zida
ichki qiymat yo‘q - uning qiymati ushbu texnologiya bozorga
kiradigan biznes modeli bilan belgilanadi” [5.18].
Texnologik
innovatsiyalarni
tijoratlashtirish
tashkiliy
innovatsiyalarni rivojlantirishni talab qiladi. Bunday holatda,
tashkiliy innovatsiyalar yetarlicha innovatsion biznes modelining
asoslari sifatida tushuniladi.
Boshqacha qilib aytganda, innovatsion biznes modeli - bu
innovatsiyalarni ishlab chiqish va tijoratlashtirishda kompaniya
imkoniyatlarini bozor imkoniyatlari bilan bog‘lash uchun tuzilgan
mexanizm.
Do'stlaringiz bilan baham: |