|
Amir Muzaffarning Rum sultoniga maktubi
Ma’lumki, 1865 yil iyunida Toshkent Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olindi. So‘ngra Xo‘jand Rossiya imperiyasi tasarrufiga
o‘tdi. Rossiya imperiyasining bunday istilochilik harakatlari Buxoro
hukmdori Amir Muzaffarni tashvishga sola boshladi. Natijada u o‘sha
davr musulmon mamlakatlari etakchisi Rum (Turkiya) davlati va uning
hukmdori Abd ul-Lazizga (1861-1876) yordan so‘rab murojaat qilishga
qaror qildi. 1866 yil Xo‘jand Rossiya imperiyasi qo‘shinlari tomonidan
zabt etilgach, amir tezda mashvarat chaqirib Rum sultoniga yordam so‘rab
maktub yozish kerakligi to‘g‘risida topshiriq beradi. Uning farmoniga
binoan kotiblar tomonidan maktublar tayyorlanib, ular ichida Mulla Abd
ul-Vohid sudur tomonidan nasta’liq xatida bitilgan maktub amir nomidan
Rum sultoniga yozilgan maktublar ichida eng sarasi va mukammali deb
topiladi. Maktubni elchi Porso Xo‘ja sudur olib borgan.
Ushbu maktub Rossiya imperiyasining Turkiston o‘lkasini,
jumladan, Buxoro amirligi hududlarini tasarruf etish tarixi to‘g‘risidagi
ayrim ma’lumotlarni o‘zida aks ettiruvchi manba hisoblanadi. Shuni
hisobga olib, quyida maktubning mazkur satrlar muallifi tomonidan o‘zbek
tiliga qilingan tarjimasini keltiramiz.
302
Mehribon va rahmli Alloh nomi bilan!
...Shahrizabz shahri va uning atroflarida yashovchi fitnachi
kenagaslar jamoasi qaysarlik tug‘ini ko‘tarib, fisq-fasod boshladilar. Bu
jamoa fitnasi hamon o‘chmagan...
Yigirma yil muqaddam (Rusiya) g‘ayridinlari makr va firib yo‘lidan
kelib, hiyla va aldov eshigidan kirib, ular hiylasiga aldangan qozoqlar
firqasiga tajovuz qildilar. Va (bu firqaga) tegishli bo‘lgan Dashti Qipchoq
yaylovlarini egalladilar. Farg‘ona (mulkiga) qarashli Oqmachit mavzesida
metindek qal’a barpo qilib, uning burjlarini istehkomga aylantirdilar va (u
erni) sarbozu lashkarlar bilan to‘ldirdilar.
Bu mutasaddilar shundan so‘ng Farg‘ona mulkining muhim erlarini
qo‘lga kiritib, (farg‘onaliklar mudofaasiga) qadam qo‘yishga tayyorgarlik
boshladilar. U erdan shijoat qadamini tashlab, bir necha shahar va
qal’alarni o‘z tasarruflariga kiritdilar... (So‘ngra esa) hujum boshlab,
Toshkand ustiga yurdilar. Bu shahar aholisi himmat va mardonalik
kamarini beliga bog‘lab, (shahar) mudofaasi uchun harchandki jang qilsa
(ham), foydasi bo‘lmadi. Oqibatda (Rossiya imperiyasi lashkarlari) mazkur
shaharni egallab, haddan ziyod va qiyosdan tashqari (jabr-zulm) sodir
etdilar. Ushbu shahar aholisi (o‘tmishda) Farg‘ona hokimlari va
farmondorlaridan neklik ko‘rmaganligi sababli (ulardan) madad ham umid
qilmadilar. Bu niyozmand (Amir Muzaffar) keyingi (rejalar bo‘yicha)
maslahatlashib olishni (o‘z amaldorlaridan) iltimos qildi. (Allohdan) xayr
va yaxshilik so‘ralgandan so‘ng, maslahat shunday bo‘ldiki, avvalo Rusiya
davlati hokimlariga elchi yuborib, (haqiqiy ahvolni bilish lozim va) jang
qilmoq uchun qurol-yarog‘larni hozirlash (zarur). Bu muhim ishni bajarish
uchun kishi tayinlanib, (muxolif tomonga) jo‘natildi, toki u ahvolni bilib
kelsin. Firib, hiyla va makr ul (g‘anim) jamoasini vatan qilgan ediki, elchi
murojaatini erta-indin (deb paysalga solib), (muxolif) bu jamoa qish
ayyomining yomg‘irli (kunlarida) bir bora Sirdaryodan o‘tib, davlatxoh
(Amir Muzaffar) mulki bo‘lgan Dizaq (Jizzax) qal’asi ustiga yurishni
ixtiyor etdi hamda zulm va fasod otashini bu (o‘lka) ahli ustiga
tashlamoqchi bo‘ldi...
(Bizning lashkarlarimiz) tig‘ va miltiq zarbi bilan ul jamoani to
Sirdaryo sohiligacha (quvib) bordilar. Mazkur (rus lashkarlari) jamoasi
(esa) u erda qudrat (topib) fitna, fasod va isyon tadorigini (boshladilar).
(So‘ngra) jabr va zulm qo‘llarini har tarafga cho‘zib, shu atrofda yashovchi
aholi tinka-madorini quritdilar (va sabr kosasini to‘ldirdilar)...Shundan
so‘ng bu niyozmand (Amir Muzaffar) jihodni farzi ayn deb bilib, sovuq va
izg‘iringa (qaramasdan) mujohidlar hamrohligida (g‘animga qarshi) hujum
303
boshladi.
Dizaq (Jizzax) qal’asidan o‘tib, Sirdaryo sohiliga qo‘ndi va (o‘sha
erda) chodir tikdi. SHu atrofda bir necha kun turib, so‘ngra (muxolif) bilan
jangu jadal qilishga qaror qilindi. Mashvarat va kengashdan so‘ng
mujohidlar (ya’ni Buxoro qo‘shinlari) jang tayyorlarligini boshladilar.
(Buxoro) lashkari to hozirga qadar bunday g‘anim bilan jang maydonida
(jiddiy mahoraba) qilmaganligi bois, ularning madadkori bo‘lgan to‘p va
to‘fanglar to‘g‘risida to‘la tasavvurga ega emas edi. Harchandki jang
qilsalar ham, g‘alaba shohid bo‘lmadi va zafar ro‘y bermadi. (SHundan
so‘ng) chekinish nag‘oralari chalindi... Bu g‘addodlar jamoasi shu asnoda
fursatni g‘animat bilib, (ayni kunlarda) Qo‘qand (tasarrufidan chiqib),
Buxoro ta’siriga o‘tgan xush ob-havoli Farg‘ona zaminidagi
firdavsmonand Xo‘jand shahriga yurish qildilar va uni uni qamal etdilar.
SHahar aholisi birlashib, rus lashkarlariga qarshi kurash va jang
tayyorgarligini ko‘rdi. Bu shahar Sirdaryo qirg‘og‘ida joylashgan edi.
(Uning) soddadil aholisi (g‘anim) makr-hiylasidan g‘ofil bo‘lib, daryoni
(shahar mudofaasi uchun) bir devor deb bildi... (Va o‘sha tomonni) xoli
qoldirdi. Beandisha (g‘anim) jamoasi...daryo tomondan o‘lim olovini
to‘plar orqali shaharga etkazdi. Shaharning ulamo va arkoni-fozillaridan
bir nechasi shahidlik darajasiga etdi...Hatto ayollardan ba’zilari bu holatni
ko‘rib, baliqlar komini istiqomat uchun afzal sanadi va o‘zini daryoga
tashladi...Xo‘jand shahri (g‘anim) jamoasi dilbandiga aylangani
bois...(ular) bu erda lashkar va sarbozlarini jam qilishga harakat
qilmoqdalar. Agar badjilav bu toifa ishlari shu usul va tartibda qolaversa,
xom xayollar ularning buzuq nafslariga yo‘l topadi hamda qudrat va qaror
paydo qiladi...(Bu esa) ahli islom ishlariga ziyon keltirib, dini muttayinga
rahna soladi...va Hazrat sayyid mursalin shariati binosiga futur etkazadi...
(Shularni hisobga olib), shafqat va mehribonlik qo‘llarini boshimizdan
tortmay, zarur bo‘lgan yordamlarini... turk-tojikdan darig‘ tutmasinlar.
Bayt:
Chi hojatki, go‘yand ba oftob,
Ki bar farq nazdik, yo dur tob.
Chu xurshidi tobon dihad fayz nur,
Zi fayzash na nazdik monad, na dur.
Mazmuni:
Quyoshga , uzoq yo yaqin nur soch deyishga hojat yo‘q,
Chunki quyosh fayzli nurlar taratadi.
304
Va bu nurlardan yaqin ham, uzoq ham,
Baravar bahramand bo‘ladi.
Porso Xo‘ja sudurni... (Siz) olampanoh dargohiga jo‘natishga qaror
qilindi... Bu arznomaga sig‘may (qolgan) ko‘p gaplarni va qalam (qayd
etmagan) zarur maqsad va iltimoslarni (Porso Xo‘ja sudur og‘zaki) aytadi.
(Fors-tojik tilidan H.To‘raev tarjimasi. Buxoro muzeyi qo‘lyozma hujjati,
inv.№ 11007/11. Maktubning boshqa nusxasi O‘zR FA Sharqshunoslik
institutida №282/IV inventar raqami ostida saqlanadi)
Do'stlaringiz bilan baham: |
