75
БОЛАЛАР ВА ЎСМИРЛАРДА ИЖОДКОРЛИКНИНГ ТАБИИЙ ВА
МАҚСАДЛИ РИВОЖЛАНИШИ
Бөрибай Даўлетмуратов, т.и.д., доцент, Рахима Сапарниязова* -
Нукус ДПИ
Ҳозирги даврда замонавий техника ва технологияларнинг ҳаётга кириб
келиши инсон фаолиятида, ижтимоий онгида катта ўзгаришлар бўлишини
тақозо этмоқда. Зеро, олам тўғрисида ва инсоннинг ҳаётда тутган ўрни
тўғрисидаги тасаввурлари ўзгармоқда, тафаккури ва оламни тушинишнинг
янги усуллари шаклланмоқда, маънавий-амалий ўзлаштиришнинг янги
воситалари ва усулларига ўтиш юз бермоқда. Таълимда ижодий изланишлар
ҳақиқий илмий назарияга, жамиятнинг ривожланиш қонуниятларига,
ўқитишнинг
назарий асослари, шахс ривожланишини ҳаракатга келтирувчи
кучлари ва унинг шакллантириш шароитлари тўғрисидаги билимларнинг кенг
тизимига таянган ҳолдагина мувафаққият қозонади.
Ижодий потенциални ривожлантириш бир неча усул билан амалга
оширилиши мумкин: табиий ва сунъий (ижодий потенциални уйғотиш ва
ривожлантириш учун шароит яратиш).
Ҳ. Гарднер (Ҳ. Ҳ. 2004) болалар ва ўсмирларнинг ижодий қобилиятларининг
ривожланиши бошланғич мактабда пасаяди деб ҳисоблайди.
У мактабгача ёшдаги ижодкорликнинг гуллаб - яшнаши ва бошланғич
мактаб ёшидаги пасайиш сабабларини қуйидагича кўриб чиқади. Икки ёшдан
етти ёшгача бола ўз маданиятининг турли рамзий тизимларини ўзлаштиради.
Уларни 5-6 ёшида пухта ўзлаштириб олгач, у объектлар билан ўйнаш ёки
сўзлар билан тажриба ўтказиш сингари улар билан турли хил комбинациялар
қуришни бошлайди. Натижада, баъзида катталарни ҳайратга соладиган
болалар расмлари, аниқ метафоралар мавжуд. Бироқ, мактабга кириш билан у
аста-секин қатъий қоидаларга бўйсунишни
бошлайди, бунинг натижасида у
рамзий тизимлар билан тажриба қилишни тўхтатади. Шу пайтдан бошлаб ўз-
ўзидан пайдо бўлган ижодий фаолиятнинг пасайиши бошланади. Кейин у яна
ўрта мактабда кучаяди, аммо бошқа когнитив асосда.
Болалар ижодиётининг йўқ бўлиб кетиши ҳодисаси кўпинча тизимли
мактабга ўтиш даврида болада ижодий тамойилнинг маданий тафаккур
шакллари билан бостирилиши билан боғлиқ. Бироқ, ижодкорлик деб
тушунилган ва тегишли синовлар (Ж.Гилфорд, П.Торренс ва бошқалар)
томонидан ўлчанадиган ижодий қобилиятлар ушбу ҳодисанинг фақат
битта
операцион таркибий қисмини акс еттиради
Мактабгача ёшдаги "тўғри" фикрлашнинг чегараларидан "озод" бўлган
бу қобилият (фикрлашнинг ғайритабиий шакллари босқичларини акс
еттиради) фикрлашни шакллантириш жараёнида йўқолмайди, балки зарур
таркибий қисм сифатида киритилган.
Aммо пайдо бўладиган муҳим белгиларни ажратиб кўрсатиш
қобилияти унинг йўқ бўлиб кетиши ҳақида тасаввур беради, чунки синов
76
натижалари камаяди. Шундай қилиб, ижодий қобилиятни ижодий тестлар
орқали ташхислаш уларнинг ривожланиши ҳақида етарли прогноз бермайди.
Aниқ диагностика маълумотлари дизайн ва тадқиқот ишлари, турли фанлар
бўйича синов дарслари тизими ва бола ривожланишининг узоқ
муддатли
психологик-педагогик мониторинги орқали таъминланади. Боланинг ижодий
қобилиятлари ривожланишини башорат қилишга қаратилган диагностикага
ёндашиш бола яхлит когнитив жараёнга қўшилганида ва унинг
барча
босқичларини кузатишда мумкин. Шунга ўхшаш прогностик функцияни
ижодий майдон усули бўйича психологик експеримент егаллайди , бу барча
босқичларнинг ривожланиш даражасини кузатиш имконини беради.()
Зеро, мактабда турли салоҳият ва қобилиятга эга болалар таълим олади
ва болалардаги ана шу лаёқатни ва салоҳиятни ривожлантириш мактаб
ўқитувчиларининг биринчи галдаги вазифасидир. Болалардаги ижодий
фаолиятнинг ҳар қандай куртаклари таълим-тарбиядан ташқарида, фаолиятдан
ташқарида камол топа олмайди. Психолог олим В.А. Крутецкий бу ҳақда
ҳаққоний фикр билдирган: “Қобилият фақат меҳнатда намоён бўлибгина
қолмайди, балки меҳнатда шаклланади, камол топади, барқ уриб яшнайди ҳам.
Аксинча ҳаракатсизлик ҳалокатга маҳкум этади,”. А.В. Петровский фикри
билан айтганда “Қобилият фақат ўсишдагина мавжуд бўлади. Қобилият инсон
фаолиятидан ташқарида мавжуд бўлмайди, таълим ва тарбия шароитларида
эса у шаклланади” . Б.М.Теплов эса “Қобилият инсон фаолиятидан ташқарида
пайдо бўлиши мумкин эмас”,- деб таъкидлайди. Бироқ маълум бир фаолият
туфайли истеъдод белгилари ва қобилиятлар ҳар доим ҳам болаликдан намоён
бўлавермайди. Шунинг унун қобилияти бор деб болани бир ёқлама тарбиялаш
болани бездириб қўйиб, фаолиятнинг бошқа турлари билан шуғулланишини
буғиб қўйиш мумкин. Таълим-тарбияда болаларнинг ҳар
томонлама камолга
етказиш асосий мақсад қилиб қўйилгани ҳам тарбиянинг ана шу
қонуниятларига
асосланади.
Ҳар
томонлама
таълим-тарбия
бериш
болалардаги яширин истеъдодларни юзага чиқаришга ёрдам беради. Бунинг
учун ўқувчиларни кичик мактаб ёшидан бошлаб ўз фаолиятини намоён
қилиши учун имконият берилиши мақсадга мувофиқ. Ҳар бир боланинг
қобилиятини намоён этувчи фаолиятга йўллашнинг энг мақбул йўли уларда
ижодкорликни ривожлантиришдир. Ўқувчи ижтимоий аҳамиятга маҳсулот
ярата олмайди ва бу мактабнинг вазифасига кирмайди ҳам. Бошланғич синф
ўқувчилари ўзлаштирган билимлари, маҳоратини ўз
савияси даражасида
қўллайдилар. Ақлий фаоллик, ўткир зеҳн, кашфиётчилик қобилиятини намоён
этади. Топшириқни бажаришда ўқувчиларнинг ижодий фаолияти у яратаётган
ўқув жараёнида масалалар ечиш, муаммоларни ҳал этишда, иншолар ёзишда
ривожлана боради. Ўқувчи бу борада мактабгача таълимда ва ундан кейин шу
вақтгача олган билимларини тадбиқ этади. Бунда ўқувчи янги усулларни
қўллайди. Топшириқни бажариш учун фаоллик кўрсатиш, зеҳнлилиги,
зукколиги, кашфиётчилиги, зарур билимга эга бўлиш учун ҳаракат қилиши,
муаммоларни ечишда ҳаракатчанлиги, мустақиллиги, меҳнатсеварлиги, воқеа-
ҳодисалар ичида энг муҳимини танлай билиши, умумийсини кўра билиш
77
қобилияти кабиларни ривожлантиришга имкон берадиган фаолият ижодий
фаолият самарали фаолиятдир. Ўқувчи мустақил ҳолда
бажарган ижодий
ишлар: шеър, иншо, ҳикоя, модел, макет, ўйинчоқлар, бадиий меҳнат
маҳсулотлари ижодий фаолиятни ривожлантирувчи самарали натижалардир.
Айниқса ижод, санъат, меҳнат, намуналарини яратишда умумий маълумот
билан бирга, уларни яратиш технологиясини билиш касб-ҳунарга оид билим
ҳам керак бўлади. Бу борада болаларнинг қизиқишлари, қобилияти,
майлларини ҳисобга олган ҳолда меҳнат турларини ўқув жараёнига киритиш,
ижод турларининг ранг - баранглиги ва хилма-х ил бўлишига шароит яратиш
талаб этилади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
