5- ma’ruza nutqning fonetik bo’linishi: fraza, takt, fonetik so’Z, bo’G’IN, tovush. Urg’u va uning turlari reja

 
 

---

Urg‘u 
 
So‘z (fonetik so‘z) tarkibidagi bo‘g‘inlardan birining yoki (jumla) tarkibidagi so‘zlardan 
birining boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi 
urg‘u
deyiladi. Fonologiyada 
urgʻu 
aksentema
(ingl. 
accent
– 
urgʻu
degani
2
) deb yuritiladi.
Urg‘u so‘z tarkibidagi biror bo‘g‘inga ham, gap tarkibidagi biror so‘zga (bo‘lakka) ham 
tushishi mumkin. Shunga ko‘ra urg‘u ikki turga ajratiladi: 
1. So‘z urg‘usi (yoki leksik urg‘u); 
2. Gap urg‘usi (yoki logik urg‘u). 
So‘z bo‘g‘inlaridan biriga tushadigan urg‘u 
so‘z urg‘usi
(yoki 
leksik
urg‘u) deyiladi. Leksik 
urg‘u so‘zning qaysi bo‘g‘iniga tushishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi. 
1) bog‘liq urg‘u; 
2) erkin urg‘u. 
So‘zning biror bo‘g‘ini bilan bog‘liq bo‘lgan urg‘u 
bog‘liq urg‘u
deyiladi. O‘zbek tilida 
urg‘u asosan, so‘zning asosiy bo‘g‘iniga tushadi, shuning uchun so‘zlarga affikslar qo‘shilishi 
bilan urg‘u ham oxirgi bo‘ginga ko‘cha boshlaydi. Masalan: 
uz m- uzumzor-uzumzorl r-
uzumzorlarn . 
O‘zbek tilida urg‘usi birinchi bo‘g‘inga, ba’zan ikkinchi bo‘g‘inga tushadigan so‘zlar 
ham bor. Quyidagi so‘zlarda urg‘u birinchi bo‘g‘inga tushadi: 
h mma, b rcha, d im, h zir, 
 lso, g rchand, l kin, g rchi, h tto.
Ko‘rinadiki, bunday so‘zlar ayrim olmoshlarda, 
ravishlarda, bog‘lovchilarda, yuklamalarda uchraydi.
Ba’zi ravishlarda, modal so‘zlarda urg‘u ikkinchi bo‘g‘inga tushadi: 
ham sha, alb tta, 
afs ski. 
O‘zbek tilida urg‘u olmaydigan affikslar va affiks yuklamalar ham borki, ular 
quyidagilardan iborat:
a) fe’lning bo‘lishsizligini ifodalovchi – 
ma
affiksi: 
b rma, y zma, ishl ma
b) o‘xshtish ma’nosini ifodalovchi – 
cha, - day (- dek)
affikslari: 
q shcha ( ning 
q shcha kuchi qolmadi), q shday ( q shday yengil his qildi o„zini)
d) ot kesim tarkibidagi 
- man, -san, -miz, -siz
kabi
 
shaxs-son affikslari, shuningdek, -
dir
affiks bog‘lamasi: 
Men o„qituvch man. Kitob bilim manba dir. 
e) –
ku, -ki, -mi, -chi, -a (-ya), -u (yu), -da, gina
kabi affiks yuklamalari: 
bord -ku, 
nima ki, ul rgina, b rmi, -chi? 
So‘zning turli bo‘g‘inlariga tushishi mumkin bo‘lgan urg‘u