5- ma’ruza nutqning fonetik bo’linishi: fraza, takt, fonetik so’Z, bo’G’IN, tovush. Urg’u va uning turlari reja

3. Fonetik so‘z
o‘z urg‘usiga ega bo‘lgan so‘z yoki bir urg‘uga birlashadigan ikki va 
undan ortiq so‘z shakllaridir. Takt tarkibidagi fonetik so‘zlar soni undagi so‘zlarning umumiy 
miqdori bilan emas, balki urg‘uli so‘zlar miqdori bilan belgilanadi, boshqacha aytganda, takt 
ichida urg‘uli so‘z qancha bo‘lsa, fonetik so‘z ham shuncha bo‘ladi. Masalan:
Qalamkashga / 
qishloqning qalbi, / shaharning aqli kerak. //
(O‘. Hoshimov). 
Bu jumlada uchta takt bo‘lib, birinchi taktda bitta, ikkinchi taktda ikkita, uchinchi taktda uchta 
fonetik so‘z qatnashgan. Bu jumladagi so‘zlarning umumiy soni fonetik so‘zlarning umumiy 
soniga teng.
Mustaqil urg‘uga ega bo‘lmagan yordamchi so‘zlar o‘ziga aloqador bo‘lgan so‘z bilan 
birga bir urg‘uga ega bo‘lib, bir fonetik so‘zni tashkil etadi. Masalan:
Mevali daraxt o„ziga 
ishongani uchun, yonidan yangi nihol o„sib chiqsa, quvonadi.
(O„. Hoshimov). 
Mazkur 
jumlada 9 ta fonetik so‘z bo‘lib, bularning ikkitasi tarkibida ko‘makchi
(ishongani uchun)
va 
ko‘makchi fe’l 
(o„sib chiqsa)
qatnashgan. 
Bir tushunchani ifodalaydigan qo‘shma so‘zlar ham bir fonetik so‘z sanaladi. Masalan: 
Badiiy asar o„quvchining ongiga ta‟sir qiladi, biroq qalbi orqali ta‟sir qiladi. 
(O„.Hoshimov).
Bu jumla tarkibidagi 
ta‟sir qiladi
qo‘shma fe’li bitta fonetik so‘z deb qaraladi. 
Fonetik so‘z bo‘g‘inlarga bo‘linishi mumkin.

---

4. Bo‘g‘in
o‘pkadan chiqib kelayotgan havo oqimiga berilgan bir zarb bilan aytiladigan 
fonemalar yoki ayrim bir fonemadir. Fonologiyada boʻgʻin 
sillabema (
ingl
. sillable – 
boʻgʻin
 
degani
1
)
deb ataladai. Unli bo‘g‘in hosil qiluvchi fonema sanaladi. Shuning uchun ham so‘z 
tarkibida nechta unli bo‘lsa, bo‘g‘inlar soni ham shuncha bo‘ladi. Masalan: 
adolat
so‘zida (a-
do-lat) uch bo‘g‘in bo‘lib, birinchi bo‘g‘in bir fonemadan, ikkinchi bo‘g‘in ikki fonemadan, 
uchinchi bo‘g‘in uch fonemadan iborat. Shuning uchun bo‘g‘inlar