Sitologiya va

irsiylanishi
deb ataladi.
Ana shu misoldan ko‘rinib turibdiki, kulrang tana – normal qa-
not va qoramtir tana – kalta qanot belgilarini yuzaga chiqaradigan 
genlar asosan birgalikda nasldan naslga o‘tadi, ya’ni boshqacha 
aytganda, o‘zaro birikkan holda bo‘ladi. Bu birikish genlar ning 
muayyan bir xromosomada joylashganligiga bog‘liq. Shunung 
uchun meyozda bu genlar tarqalib ketmaydi, balki birgalikda 
nasldan-naslga o‘tadi. Bir xromosomada joylashgan genlarning 
birikish hodisasi Morgan qonuni bilan mashhur.
Bir-biriga birikkan genlar guruhining soni muayyan turda-
gi xromosomalarning gaploid soniga mos keladi. Tadqiqotlarga 
qara ganda, genlarning qayta kombinatsiyalanishiga sabab shuki, 
me yoz jarayonida gomologik xromosomalar konyugatsiyalan-
ganda ularning ma’lum bir foizi o‘z qismlarini ayirboshlaydi yoki 
boshqacha aytganda, bir-biri bilan chalkashadi. Bunda dastlab 
gomologik xromosomalarning birida joylashgan genlar endi tur-
li gomologik xromosomalarga o‘tib qolishi aniq bo‘ladi. ular qay-
ta kombinatsiya lanadi. Turli genlarning chalkashish foizi turlicha 
bo‘lib qoladi. Bu ular orasidagi masofaga bog‘liq. Genlar xromo-
somada bir-biriga qancha yaqin joylashsa chalkashganda ular 
shuncha kam ajraladi, birikish foizi shuncha yuqori bo‘ladi. Chunki 
bunda xromosomalar turli qismlari bilan almashinadi va bir-biriga 
yaqin joylashgan genlarning birga bo‘lish ehtimoli ko‘p bo‘ladi. 
Ana shu qonuniyatlarga asoslanib, genetik jihatdan yaxshi o‘rga-
nilgan organizmlarda xromosomalarning genetik xaritasi tuzilgan. 
Ma’lum birikish guruhga kirgan gеnlarning joylashish tasviri gеnе
-
tik xarita dеyiladi. Xaritada har qaysi xromosomada genlarning 

---

153
genetika haqida umumiy ma’lumot
VI Bo‘LIM
joylashish tartibi, ular ning soni, belgisi, orasidagi masofa ko‘rsa-
tiladi. Masalan, drozofila pashshasida uning 4 ta xromosomasida 
500 genning joylashgani aniqlangan. 
Drozofila pashshasida gomologik xromosomalarning 
chalkashishi va qismlarining almashinishi faqat urg‘ochilarda sodir 
bo‘ladi. erkak pashshalarda bu bosqich bo‘lmaydi, shuning uchun 
ularda bitta xromosomada joylashgan genlarning birikishi to‘liq 
birikish hisoblanadi. Ana shu sababga ko‘ra, tahlil qiluvchi cha-
tishtirish uchun urg‘ochi pashshalarni olish kerak.
1. Mendel qonunlari bo‘yicha tahliliy chatishtirish
o‘tkazilganda birinchi bo‘g‘inda nisbat qanday bo‘ladi?
2. Nima uchun genetik tajribalar o‘tkazish uchun ko‘pincha 
drozofila meva pashshasi olinadi?
3. To‘liq va to‘liqsiz birikkan holda irsiylanish deyilishiga
sabab nima? Genetik xaritada nimalar aks etgan?