Sitologiya va

57­ §. Jins genetikasi
organik olamda jinsiy farqlarning kelib chiqishi, jinsni aniqlash 
mexanizmi, jinslar o‘rtasidagi nisbatlarni o‘rganish biologiya uchun 
nazariy va amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega. hayvonlar jinsi 
sun’iy yo‘l bilan boshqarilganda edi, qishloq xo‘jaligi uchun juda 
katta foyda keltirgan bo‘lardi. Jins tuxum hujayra urug‘langandan 
keyin ma’lum bo‘ladi. Ayrim jinsli organizmlarda (jumladan odam-
da ham) jinslar nisbati odatda 1:1 ni tashkil etadi. 
ko‘pchilik ayrim jinsli organizmlarning erkak va urg‘ochilarida 
xromosomalari bir xil emas. Ana shu tafovutlar bilan drozofiladagi 
xromosomalar soni misolida tanishib chiqaylik.
Drozofilada xromosoma to‘plami diploid holda 8 ta bo‘ladi. 
uch juft xromosomalari jihatidan olganda erkak va urg‘ochi orga-
nizmlarda bir-biridan farq qilmaydi. Lekin bir juft xususiga kelgan-
da muhim tafovutlar mavjud. urg‘ochisida ikkita bir xil (juft) tayoq-
chasimon xromosomalar bor; erkagida bunday xromosoma faqat 

---

154
genetika haqida umumiy ma’lumot
VI Bo‘LIM
bitta, uning juftini ikki yelkali alohida bir xromosoma tashkil etadi. 
erkaklari bilan urg‘ochilarida farq qilmaydigan, bir xildagi xromo-
somalar
 autosomalar 
deb ataladi. erkaklari bilan urg‘ochilarida 
bir-biridan farq qiladigan xromosomalar esa 
jinsiy xromosomalar 
deyiladi.
Shunday qilib, drozofilaning xromosomalar soni oltita autoso
-
ma va ikkita jinsiy xromosomadan tashkil topadi. urg‘ochi pash-
shada qo‘shaloq holda (XX), erkak pashshada esa (XY) yakka 
holda bo‘ladigan tayoqchasimon jinsiy xromosoma X-xromosoma, 
ikkinchi jinsiy xromosoma (urg‘ochi pashshada bo‘lmaydigan, er-
kak pashshada ikki yelkali bo‘ladigan xromosoma) Y-xromosoma 
deyiladi.
erkak va urg‘ochi pashshaning xromosomalar to‘plamidagi bu 
jinsiy tafovutlar ko‘payish jarayonida qanday saqlanib qoladi?
Bu savolga javob berish uchun meyoz va urug‘lanishda xro-
mosomalar qanday holatda bo‘lishini aniqlab olish zarur. urg‘ochi 
pashshaning jinsiy xromosomalari yetilayotganda meyoz natijasi-
da har bir tuxum hujayraga to‘rtta xromosomadan iborat gaploid 
to‘plam, shu jumladan, bittadan X-xromosoma o‘tadi. Meyozda 
erkak pashshada ikki xil spermatozoidlar hosil bo‘ladi. Jinsiy xro-
mosomalar hujayraning qarama-qarshi qutblariga tarqalib keta-
di. X-xromosoma bir qutbga, Y-xromosoma ikkinchi qutbga bora-
di. Shu tufayli erkak pashshalarda ikki xil spermatozoidlar teng 
miq dorda hosil bo‘ladi. Bir xil spermatozoidlar 3 ta autosoma bi-
lan bitta X-xromosoma, boshqalarida uchta autosoma bilan bitta 
Y-xromosoma bo‘ladi. urug‘lanishda ikkita kombinatsiya bo‘lish 
ehtimoli bir xil. Tuxum hujayrani X yoki Y-xromosomali sper-
ma urug‘lantirishi mumkin. Birinchi holda urug‘langan tuxumdan 
urg‘ochi pashsha, ikkinchi holda erkak pashsha rivojlanadi. or-
ganizmning jinsi urug‘lanish vaqtida belgilanadi va zigotaning xro-
mosomalar soniga bog‘liq bo‘ladi.
Jins belgilanishining xromosoma mexanizmi odamda ham 
xuddi drozofiladagi kabi bir xil. Odam xromosomalarining dip
-
loid soni – 46 ta. Shu songa 22 juft autosoma va 2 ta jinsiy xro-

---

155
genetika haqida umumiy ma’lumot
VI Bo‘LIM
mosoma kiradi. Ayollarda jinsiy xromosomalar XX, erkaklarda – 
XY-xromosomadan iborat bo‘ladi. Shunga ko‘ra, erkaklarda ikki 
xil spermatozoidlar – X va Y-xromosomali spermatozoidlar hosil 
bo‘ladi (53- rasm).
Ayrim jinsli ba’zi organizmlarda (masalan, ba’zi hasharotlar-
da) Y-xromosoma umuman bo‘lmaydi. Bunday hollarda erkagi-
ning xromosomalari bittaga yetishmaydi: X va Y-xromosoma-
lar o‘rnida bitta X-xromosoma bo‘ladi. Bu holda meyoz jarayoni-
da erkak gametalar hosil bo‘lib kelayotganida X-xromosomada 
kon’yu gatsiya uchun sherigi bo‘lmaydi va hujayralarning biriga 
o‘tadi. Natijada, barcha spermatozoidlarning yarmisi X-xromo-
somali, qolgan yarmisi esa undan mahrum bo‘ladi. Tuxum hujayra 
X-xromoso mali spermiy bilan urug‘lansa, ikkita – X-xromosoma-
si bo‘ladigan to‘plam yuzaga keladi va bunday tuxumdan urg‘ochi 
orga nizm rivojlanib boradi. Tuxum hujayra X-xromosoma yo‘q 
spermiy bilan urug‘lansa, u holda bitta X-xromosomasi bo‘lgan or-
ganizm bunyod ga keladi, u erkak bo‘lib chiqadi.
Shu bilan birga, tabiatda jins belgilanishining boshqa turi ham 
borki, u urg‘ochi jinsning geterogametali bo‘lishi bilan ta’riflana
-
di. Bu o‘rinda yuqorida ko‘rib o‘tilgan munosabatlarning teskarisi 
bo‘ladi. urg‘ochi jinsga har xil jinsiy xromosomalar XY-xromosoma