95
va tektonik jarayonlar haqidagi bilimimizning etishmasligi, balki dastlabki
seysmologik ma’lumotlarni olishda katta xatolar bilan ham bog’liq. Shu sababli,
olingan ma’lumotlarni avtomatlashtirilgan qayta ishlashning yangi usullari va
zamonaviy shaxsiy kompyuterlarning imkoniyatlaridan foydalangan holda,
zilzilalarni prognoz qilish amaliyotiga joriy etish juda istiqbolli yo’nalishga
o’xshaydi. Bunday holda, dastlabki ma’lumotlarni qayta ishlash
va tahlil qilishning
zamonaviy usullarini qo’llash orqali o’rganilayotgan prognostik parametrlarning
ishonchliligi, sifati va aniqligini oshirish mumkin.
Zilzilalarni o’rta muddatli prognoz qilishning seysmologik usullarini
avtomatlashtirish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlar natijalari nafaqat ilmiy qiziqish
bilan, balki kompleks ma’lumotlar bo’yicha seysmik vaziyatni ekspert baholashning
ishonchliligi va sifatini oshirish va prognoz xulosalarini berishdan iborat muhim
ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega.
O’z navbatida, tadqiqotlarning barcha yo’nalishlari seysmik maydonni batafsil
o’rganishga asoslangan. Kuchli zilzilalarni bashorat qilish vazifalarini muvaffaqiyatli
hal qilish uchun er qobig’ida juda katta detallar bilan bilish kerak:
seysmik o’choqlarning fazoviy-vaqtinchalik taqsimlanishining tabiati, seysmik
energiyani iste’mol qilish naqshlari, turli seysmik zonalardan turli xil energiya
sinflarining zilzilalarining
spektral xususiyatlari, zilzila o’choqlari mexanizmlari,
tushirilgan elastik stresslarning kattaligi, seysmologik tadqiqotlar va seysmometrik
kuzatishlar asosida olinishi mintaqaviy stansiyalar tarmog’i tomonidan qabul
qilingan.
Zilzilalarni prognoz qilishning seysmologik usullarining jismoniy asoslari-
geofizik xususiyatlarning mavjudligi – elastik to’lqinlarning tezligi va emirilishi-zich
holatdan, er qobig’ining tashqi ko’rinishi darajasi va yer qa’ridagi moddalarning
fizik-kimyoviy o’zgarishlari.
Zilzila vaqtining ishonchli prognozi faqat turli geofizik va gidrogeokimyoviy
parametrlarni kompleks tahlil qilish bilan ta’minlanishi mumkin,
ularning har
birining prognostik ahamiyati bir xil emas, shuningdek, turli geologik va geofizik
sohalarda g’ayritabiiy ta’sirlarni shakllantirish mexanizmi farqlanadi. Bu mumkin
bo’lgan seysmik faollashuv to’g’risida qaror qabul qilishda muayyan qiyinchiliklarni
keltirib chiqaradi. Har bir parametrning og’irligi uning miqdori bilan ifodalangan
axborot mazmuniga mutanosib bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi hududida seysmik monitoring va zilzilalarni prognoz
qilish bo’yicha ilmiy va texnik ishlarning asosiy yo’nalishlari hisoblanadi:
1.
Zilzilalar va seysmik hodisalarning yuzaga kelishi mumkin bo’lgan oqibatlari
to’g’risida Markaziy va mahalliy hokimiyat
organlari hamda manfaatdor
idoralar va tashkilotlarni tezkor xabardor qilgan holda seysmik
rayonlashtirish va zilzilalar prognozi uchun o’zbekiston hududi va qo’shni
tumanlar seysmikligi monitoringini ta’minlash.
2.
Seysmik va boshqa geofizik axborotlarni qayta ishlash va saqlashni
avtomatlashtirish, zilzilalarni bashorat qilishning kompleks usullarini ishlab
chiqish va tadqiq qilish bo’yicha ilmiy-tadqiqot va boshqa ishlar uchun
mo’ljallangan.
96
3.
Seysmik xavf va zilzila prognozini baholashning fundamental va amaliy
vazifalarini hal etish uchun o’zr FA ilmiy-tadqiqot institutlarida
seysmologik, geofizik va gidrogeoseysmologik kuzatuvlar ma’lumotlari
asosida olib borilayotgan tadqiqotlarni ta’minlash.
4.
Seysmologik, geofizik, gidrogeoseysmologik va
boshqa kuzatuvlarni ishlab
chiqarish, yig’ish va qayta ishlash usullari va texnik vositalarini ishlab
chiqish va rivojlantirish, shu jumladan, mustahkam yer seysmik monitoringi
sohasida zarur dasturiy ta’minotni ishlab chiqish va yaratish;
5.
Seysmiklikni monitoring qilish va zilzilalarni oldini olish bo’yicha tadqiqotlar
hududi o’zbekistonning butun hududini va Markaziy va Janubiy Tyan-
Shanning qo’shni seysmoaktiv hududlarini, Turon plitasini, shuningdek,
Pomir-Hinduqush zilzilalarini mantiyli zonalarini qamrab oladi.
O’zbekiston Markaziy Osiyoning seysmik faol hududlaridan biri bo’lib, unda
kuchli va halokatli zilzilalar yuzaga kelishi mumkin. Seysmik rayonlashtirish
ma’lumotlariga ko’ra, respublika maydonining 65% dan ko’prog’i oltita zilzila
zonasida joylashgan, qolgan qismi esa 7 dan 9 balgacha bo’lgan kuchli tebranishlarni
boshdan kechirmoqda.
U erda hech qanday umume’tirof etilgan nazariya mavjud, lekin seysmik
rejimga ta’sir qiluvchi muhim antropogen omil neft va tabiiy gaz konlarini ishlab
chiqish bo’lishi mumkin, natijada er qobig’ining yuqori qismlarining keskin
deformatsiyalangan holatida o’zgarishlar yuz beradi. Bu katta suv omborlari va tog ‘-
kon sanoati sohalarida zaif seysmiklikni nazorat qilishga alohida e’tibor
berishni
talab qiladigan etogodinamik omilni baholashdir.
O’zbekiston seysmikligi monitoringi bo’yicha ishlar va tadqiqotlarning barcha
yo’nalishlari seysmik maydon rejimini batafsil o’rganishga asoslangan. Bu
ma’lumotlarning barchasi olinishi va asoslanishi mumkin, ko’plab seysmologik
tadqiqotlar va seysmometrik kuzatishlar asosida qo’llab-quvvatlash va mintaqaviy
stansiyalar tarmog’i. Shu bilan birga, seysmologik kuzatuvlar seysmiklik va
prognozli tadqiqotlar namoyon bo’lishini monitoring qilishning eng mas’uliyatli va
eng ko’p mehnat talab qiladigan qismini tashkil etadi. Seysmologik maydonni
kuzatishning murakkabligi seysmik signalning juda keng dinamik oralig’iga (120-140
db gacha) bog’liq. Seysmik hodisalarni ro’yxatga olish
va sifatli qayta ishlash
imkoniyatlarini aniqlaydigan fon aralashuv darajasi (mikroseysma 1 va 2 jinslari)
millimikron birliklaridan bir nechta mikrongacha (mikroseysmik bo’ron paytida)
keng farq qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
