1 A. X. O‘roqov

4.7. Tog’li yo‘llarni qishki saqlash va qor kuchkilariga qarshi kurashish 
texnologiyalari 
Tog’li hududlarda qishki saqlash shartlariga ko‘ra, yo‘llarning ikkita 
xarakterli turi mavjud: vodiy va o‘tish joylari. Vodiy uchastkalari, qoida tariqasida, 
kosogorlar bo‘ylab yotqiziladi, tuproq polunasypyah-poluvemkah yilda tashkil 
etilgan va tez qor olib keladi. Ushbu hududlar uchun katta xavf-bu yo‘llarning 
yuqorisida joylashgan yamaclarda hosil bo‘lgan qor ko‘chkilari. YO‘llarning vodiy 
uchastkalarini qishlash vaqtida tekis joylarda joylashgan yo‘llarni himoya qilish va 
qor tozalash uchun ko‘plab usullar qo‘llaniladi. YO‘llarning o‘tish joylari odatda 
dengiz sathidan baland balandlikda joylashgan bo‘lib, rejada va serpantin, tik 
yamaqlar va ko‘tarilishlar, to‘siqlar, sun’iy tuzilmalar mavjud bo‘lib, ular qor 
konlari va ko‘chatlarning shakllanishiga yordam beradi va yo‘llarni himoya qilish 
va bu konlarni tozalash qiyinlashadi. 

---

111 
Qor ushlab turadigan to‘siqlar 30° dan ortiq bo‘lmagan va etarlicha keng 
chiziq chizig’i bilan nisbatan tekis yamaqlar mavjud bo‘lganda o‘rnatiladi. 
To‘siqlarning balandligi odatda 3 m dan oshmaydi, agar bu qor qoplamini ushlab 
turish uchun etarli bo‘lmasa, ular ikki yoki uch qator to‘siqlarga mos keladi. 
YO‘lning devor va qoshlari orasidagi masofa ustun shamolning tezligi va 
yo‘nalishiga, shuningdek, erning engilligiga bog’liq va devorning 15 - 25 
balandliklariga bog’liq. Uzoq masofa shamol bilan olib boriladi, uning yo‘nalishi 
yo‘lning o‘qi bilan to‘g’ri burchakka yaqin burchakka va erdan yo‘lga to‘g’ri 
kelganda. YO‘lga o‘tkir burchak ostida yo‘naltirilgan shamol va nisbatan qo‘shni 
erlarda kamroq masofa belgilanadi.
Qorlarni olib tashlash (kardan odam) harakatlarining to‘siqlari yarim 
chuqurliklarni-yarim dashtlarni va tepaliklarni panjara qilish uchun ishlatiladi. Ular 
bir vaqtning o‘zida ikkita shart bajariladigan joylarda tartibga solinishi kerak: 
hukmron shamol 50 burchagiga yo‘naltiriladi...90° yo‘lning o‘qiga va qor 
ko‘chkisi hajmi 300 m3/m dan ortiq. tog’li hududlarda qor ko‘chkisi devorining 
balandligi 5 ga teng...6 m, shamol ko‘taruvchi panelning balandligi 3,0...3,9 m va 
shamollatish teshiklari 2,0... 2,1 m. qorlarni etkazib berish devorlarining 
shamollash zonasining kengligi 6... 8 m. Devor yo‘lning chetidan 0,8 m masofada, 
shamolli yo‘lga o‘rnatiladi, shu bilan qordan toza yo‘lni va 8 ustki qismidagi 
yo‘lning chetidan tozalanadi... 10 m. qor ishlab chiqarish harakatlarining to‘siqlari 
temir-beton yoki yog’ochdan tayyorlanishi mumkin. Qor bilan shamollatilgan 
ochilishni oldini olish uchun, shamol tomondan 60 masofada o‘rnatish tavsiya 
etiladi... Devordan 100 m, shamollarning oblik yo‘nalishlari bilan qorni ushlab 
turadigan portativ qalqonlarning liniyasi. Yig’iladigan javonlar yarim chuqurlikdan 
himoya qilish uchun kosogorlarda o‘rnatiladi. 
Qor ko‘chkisi-tik tog ‘ yonbag’ridan qor qoplamining tez tushishi yoki 
qulashi. Nishabning tepasidan chiqib ketadigan qor tezda tezlik va massaga ega 
bo‘lib, o‘z yo‘lida hamma narsani yo‘q qiladi. Nishabning pastki qismiga etib 
borgach, tuproq, toshlar, daraxtlar, vayron qilingan binolar va inshootlarning 
qoldiqlari bilan aralashtirilgan qor massasi to‘xtaydi va katta qalinlikdagi 

---

112 
qoldiqlarni hosil qiladi. Agar yo‘l qor ko‘chkisi yo‘lida joylashgan bo‘lsa, uni yo‘q 
qilish yoki yo‘q qilish mumkin. Qor ko‘chkilaridan yo‘llarni himoya qilish uchun 
vositalar majmuasi mavjud. 
Mablag’larning birinchi guruhi qor yog’ishi paytida qor yog’ishiga yo‘l 
qo‘ymaslik, uni yamoqqa yaqinlashishda ushlab turish uchun mo‘ljallangan. 
Buning uchun tog ‘ platosida tik yamaqlarga mos keladigan qorlarni ushlab 
turuvchi o‘rmonlarni yoki to‘siqlarni tashkil qiling. Ikkinchi guruh mablag’lar 
ko‘chki yamog’ining tepasida qor qatlamlarini oldini olish, bu saytdan qorni olib 
tashlash uchun mo‘ljallangan. Uchinchi guruh mablag’lar qorni yamoqqa tutish, 
uning kaymasını oldini olish yoki oldini olish uchun mo‘ljallangan. Buning uchun 
teraslar, tuproqli shaftlar va to‘g’onlar tashkil etiladi, qorlarni ushlab turuvchi 
to‘siqlar, kolktafellar o‘rnatiladi, o‘rmon xo‘jaligi yonbag’rida ekilgan. 
Mablag’larning to‘rtinchi guruhi ko‘chki massasi va energiyasini kamaytirish, uni 
qismlarga ajratish va ularning harakatini turli yo‘nalishlarda yo‘naltirish, harakat 
tezligini kamaytirish, qor ko‘chkisi ta’sirini olish uchun mo‘ljallangan. Buning 
uchun ko‘chkilar, so‘yish inshootlari va qorni himoya qiluvchi to‘g’onlar tashkil 
etiladi. Beshinchi guruh mablag’lar yo‘lning yuqorisidagi ko‘chki massasini 
yo‘qotish uchun mo‘ljallangan. Buning uchun ular qarama-qarshi gallereyalar, 
tentlar va tunnellarni qurishadi. 
Qorlarni ushlab turuvchi qalqon va to‘siqlar yomg’irning yonbag’irlarida qor 
bo‘ronlari bilan olib kelingan qor ko‘chkisi ustida qor to‘planishini kamaytirish 
uchun mo‘ljallangan. Qorlarni ushlab turuvchi to‘siqlar yoki qalqonlarni avtomobil 
yo‘llarini skidlardan himoya qilish uchun ishlatiladigan to‘siqlar bilan bir xil 
tuzilishga ega. Kardan odam harakati to‘siqlari qor kvadratlarining shakllanishiga 
yo‘l qo‘ymaslik va qorlarni ushlab turadigan tuzilmalardagi yukni kamaytirish 
uchun mo‘ljallangan. To‘siqlar yamoqning tepasiga o‘rnatiladi va ularni shamol 
tomon yo‘naltiradigan panelning pastki chetida 0,5 m balandlikda ko‘tariladi. 
Qorga qarshi vositalar qor qoplamining siljishini oldini olish va shuning uchun qor 
ko‘chkilarining shakllanishiga to‘sqinlik qiluvchi ko‘chki yonbag’irlarida (yoki 
loglarda) o‘rnatilgan turli strukturalarning qalqonlari va to‘siqlari deb ataladi. Ular 

---

113 
yog’och, temir-beton, metall va estrodiol bo‘lishi mumkin; qattiq va 
moslashuvchan to‘ldirish bilan. Odatda nishabda bunday qurilmalarning bir nechta 
satrlari doimiy to‘siqlar yoki bo‘shliqlar bilan to‘siq shaklida o‘rnatiladi. Yuqori 
qator ko‘chki chizig’i eng yuqori pozitsiyasidan 15 m dan oshmasligi kerak. 
Kolktafellar qor qoplamasida oqayotganda, 6 radiusli dumaloq huni hosil bo‘ladi... 
10 m. huni ichidagi qor siqilib, huni o‘zi yonbag’rida qorni o‘rnatishga yordam 
beradi. Kolktafellar 2Na masofasi bilan bir yoki ikki qatorda ulardan 8 kardan 
odam to‘siqlari ostiga o‘rnatiladi... Qatorlar orasida 10 m. Kolktafellar orasidagi 
masofa 1,8 -2 balandliklari bo‘lishi kerak. 
4.20- rasm. Yog’och qor ushlab turuvchi qurilmaning dizayni (o‘lchamlar 
santimetrda berilgan) 
Yamaqlar terrasirovanie 25° yoki undan kam tiklikka ega bo‘lgan 
yamoqlardan qor qoplamining oldini olish uchun mustaqil vosita sifatida xizmat 
qilishi mumkin. Tik yamaçlarda, terasta yamaqlar yamaqlar ustida yoki qor 
qalqonlari va to‘siqlar bilan qurilayotganda yordamchi sifatida ishlatiladi. 
4.21-rasm. Qor ushlagichlarini yonbag’rida joylashtirish: a-doimiy qatorlar; 
b-bo‘shliqlar bilan 

---

114 
4.22-rasm. Kolktafel (o‘lchovlar santimetrda berilgan). 
Ko‘chkilarga qarshi himoya qilish uchun o‘rmon ekish ma’lum bir hududda 
o‘rmonlarning tarqalishining tabiiy chegarasida etarli tuproq qoplamiga ega 
bo‘lgan tog ‘ yonbag’irlarida amalga oshiriladi. O‘rmon ekish joylari yuqoridan 
boshlab va 20da tugaydigan barcha ko‘chkilar yonbag’irlarini qoplashi 
kerak...Taglikdan 30 m. 2 m qatorlar orasidagi masofada ketma-ket 1 m orqali 
joylashtirish bilan bir tekis tartibda amalga Nishab ustida o‘simliklar ekish.ko‘chki 
yo‘liga tormoz qurilmalar, ularning harakati tezligini kamaytirish o‘zlari ko‘chki 
bir zarba olish uchun ularning massasi va energiya kamaytirish uchun o‘rnatiladi.
4.23-rasm. Ko‘chkilar sxemasi. 
Tormozlash qurilmalari bir-biriga yuborilgan va o‘zaro inhibe qilingan 
alohida oqimlarga ko‘chkilarni ajratadi. Lavinorez-tosh yoki beton konstruktsiyasi 
bo‘yicha uchburchak bo‘lib, u ko‘chkiga qarab chiqib ketish chetiga qaragan. 
Lavinorez qor ko‘chkisini kesib tashlaydi va qorni olib tashlaydi, uning yon 
tomonlarida — bir tomonga-log yoki jarlikka tushadi. To‘g’onning yo‘riqnomalari 

---

115 
ko‘chki va yo‘nalishni rad etadi-yangi yo‘l bo‘ylab quyiladi. Ko‘chki olib 
tashlashning iloji bo‘lmasa, ko‘chki yo‘llariga perpendikulyar bo‘lgan halokatli 
to‘g’onlar qo‘llaniladi. Gallereyalar yo‘llarni ko‘chkilardan himoya qilish uchun 
eng ishonchli, ammo qimmatbaho tuzilmalardir. Tog ‘ yo‘llarini qordan tozalash 
juda ko‘p to‘siqlar, parapetlar va rejada kichik radiusli egri mavjudligi bilan 
to‘sqinlik qiladi. YO‘lning bir tomonida qor yog’ishi mumkin bo‘lgan joylarda u 
bu tomonga tuproq bargining butun kengligidan o‘tadi. Parapetlar mavjud bo‘lgan 
joylarda parapetlarning yuqori qismida joylashgan qorning pastki qatlami qaytib 
qor tozalash vositasi bilan olib tashlanadi. Serpantinlarda yo‘llar universal 
buldozerlar tomonidan qordan tozalanadi va qor bilan to‘qnashadi. Rotorli qor 
tozalagichlarini qo‘llashda, ularning kichik radiuslari tufayli serpantinalarda qor 
qatlamlarini ishlab chiqish kesish shaklida qisqa segmentlar bilan amalga 
oshiriladi. Avtomobil harakatlanayotganda hosil bo‘lgan yo‘lda siqilgan qatlam 
avtogreyder yoki buldozer bilan chiqariladi. Bunday hollarda, pichoqni yuqori 
quvvatli 
po‘latdan 
yasalgan 
pichoqni 
mustahkamlash 
tavsiya 
etiladi. 
Ko‘chkilarning 
profilaktik 
qulashi 
portlovchi 
moddalarni 
joylashtirish, 
shuningdek, ohak yoki artilleriya bombardimon qilish orqali portlashlar yordamida 
amalga oshiriladi. Portlash qor massasining qulashi tezlashishi uchun tepadan 
pastga tushadi. Ushbu usulning afzalligi shundaki, ko‘chkilar ularning 
shakllanishining dastlabki bosqichida qulab tushadi. Biroq, bir qor ko‘chkisi qulab 
tushganda, qo‘shni yoki qarama-qarshi yamoqlardan qor yog’ishi mumkin. 
YO‘lda qor ko‘chkisi tushganidan so‘ng, ko‘pincha sezilarli darajada 
cho‘zilgan, balandligi 25 m ga etishi mumkin bo‘lgan qor qoplami hosil bo‘ladi; 
qor esa 65 g/cm3 ga qadar zichlikka ega va inkluzivlarni o‘z ichiga oladi. 
Ko‘chkilar qulashi natijasida paydo bo‘lgan qor qoldiqlarini tozalash, 
odatda, suv omborlarining har ikki uchidan ham, tırtıllarda buldozerlar va qaytib 
qor tozalovchilar tomonidan amalga oshiriladi. Yon bag’irlari etagida vodiylar 
tubidan o‘tib past höyük bilan joylarda, qor konlari 2 m balandligi va 1 m dan kam 
bo‘lmagan kengligi bir yonbag’rida qoldirib, yo‘l yuzasiga yuqoridan pastgacha 
qatlamlik olib tashlandi. 

---

116 
4.24-rasm. 1-17 - parchalar ketma-ketligi: rejasida serpantin yoki kichik 
radius egri qor to‘g’on tozalash sxemasi 
Yuqori balandlikda xavfsizlik sababli, chuqur xandaqlarni darhol 
to‘g’onning pastki qismiga kesib bo‘lmaydi. Qatlamlarni ketma-ket yo‘llar bilan 
tozalash chizig’ining butun kengligida olib tashlash tavsiya etiladi. 
Muzlik vaqti-vaqti bilan tabiiy yoki texnik suvlarni to‘kib tashlash natijasida 
suv oqimlari yoki suv omborlari, muzlatilgan tuproq yoki yo‘l yuzasi muz 
qoplamasida hosil bo‘lgan muzning to‘planishi deb ataladi. Eng keng tarqalgan 
muz permafrost sodir bo‘lgan qattiq qish iqlimi bo‘lgan joylarda mavjud. 
Muz bilan kurashish uchun quyidagi choralarni qo‘llang: umumiy drenaj; 
muzlatilgan kamarlarni tashkil qilish; to‘siqli inshootlarni qurish; höyüğün 
ko‘tarilishi; suv oqimi kanalini isitish, ularning chuqurlashishi, tekislanishi va 
tozalanishi; suv o‘tkazgich quvurlarini isitish. 
4.25-rasm. Muz bilan kurashish uchun qurilmalar: 
a — muzlatilgan kamarni tashkil qilish; b — suv oqimining kanalini isitish; b — suv 
o‘tkazgich quvurlarini isitish; 1 — qor; 2 — xandaq; 3 — tuproq shaftasi; 4 — mavsumiy 

---

117 
muzlash chegarasi; 5 — suvga chidamli (abadiy tuproq); 6 — mox yoki hijob; 7 — quyruq; 8 — 
pervaneli taxta; 9 — qalqon; 10 — sarf — idish; 11 — tomizgich; 12 — isitish trubkasi; 13 — 
suv o‘tkazgich trubkasi; 14-chiqish gazlar. 
YO‘l atrofidagi erlarning umumiy drenaji tor (kengligi 0,5 m dan oshmasligi 
kerak) yivli qurilma bilan pastki va devor qatlamlarini mox qatlamlari yoki er osti 
Drenajlarini yotqizish bilan amalga oshirilishi mumkin. 
Qulflash inshootlari-tuproqli shaftlar va to‘g’onlar, to‘siqlar, log to‘siqlari, 
portativ qalqonlar, qor shaftlari (ular suv bilan emdirilgandan keyin muzlashadi) — 
yo‘lda muzlash yo‘lida ularni oldini olish yoki undan uzoqlashtirish uchun 
qurilgan. 
Muntazam muz shakllanishi uchastkalarida 1,2 balandlikdagi doimiy ushlab 
turuvchi Miller o‘rnatiladi...2,0 m Drenajlanmagan tuproqlardan, suv oqimi 
bo‘ylab yamoqning o‘simlik-mox qoplamasidan ozod qilingan joyga tushib, 
yo‘ldan 5 m ga yaqin emas. 
Yo‘lning yuzasiga chiqqan muzni olib tashlash uchun qattiq xloridlarning 
tarqalishi qo‘llaniladi. Kunning ikkinchi yarmida tuzni to‘kib tashlash 
yaxshiroqdir, chunki bu vaqtda muzning erishi va tuzni muzga solishga yordam 
beradigan eng katta quyosh nurlari. YO‘lda muz qatlamining katta qalinligi bilan 
uni bir parcha uchun olib tashlash mumkin emas. 

---

118 
4.26-rasm. Yo‘lni qishki saqlash ishlarini tashkil etish sxemasi