1 sintaksis (SO’z birikmasi)

TOBE BOG’LANISH QUYIDAGI VOSITALAR ORQALI AMALGA OSHADI 
1.kelishik,
2. egalik 
3. shaxs-son,
4. zamon qo‘shimchalari,
5. ko‘makchilar,
6. so‘z tartibi, 
 
ohang
Kelishik 
 
Bosh 
- 
qaratqich 
-ning 

---

 
4 
tushum 
-ni 
jo’nalish
-ga(-ka,-qa) 
o’rin-payt 
-da 
chiqish 
-dan 
Misol: 
kitob
ni
 o’qimoq, uy
da
 qolmoq, qiyom
dan
 yemoq, maktab
ga
 bormoq 
Egalik 
 
I 
-im/m 
I 
-imiz/-miz 
II 
-ing/-ng 
II 
-ingiz/ -ngiz 
III 
-i/-si 
III 
-(lar)i 
Misol: 
gulning barg
i
, kitobning muqova
si
, mening do’st
im
 
Shaxs-son 
Shaxs-son 
Birlik 
Shaxs-son 
Ko‘plik 
I shaxs 
-m(keldim) 
I shaxs 
-k (keldik) 
II shaxs 
-ng(kelding) 
II shaxs 
-ngiz(keldingiz) 
III shaxs 
-(keldi) 
III shaxs 
-lar (keldilar) 
 
 
 
 
Shaxs-son 
Birlik 
Shaxs-son 
Ko‘plik 
I shaxs 
-man(kelganman) 
I shaxs 
-miz (kelganmiz) 
II shaxs 
-san(kelgansan) 
II shaxs 
-siz (kelgansiz) 
III shaxs 
-
(kelgan) 
III shaxs 
-(kelganlar) 
Misol: 
Men keldi
m
. Biz kecha borgan
miz.
Zamon 
O’tgan z 
-di, -ib, -gan, -gan edi, gan
 ekan
 
Hozirgi z 
-
yap
(
yapti)
: boryapti, kelyapti; 
-
yotib
: kelayotib, o’ynayotib; 
-
yotir
: borayotir, o’ynayotir; 
-
moqda
: bormoqda, o’ynamoqda. 
 
Kelasi z 
-a : 
bor+
a
+man
-y:
ishla+
y
+san 
-(a)r:
bor+
ar 
-ur :
ayt+
ur 
-
moqchi: 
o’qi+
moqchi 
-ajak : 
yoz+
ajak 
-gay:
bit+
gay 
-gusi
: 
ochil+
gusi 
 
Misol: 
Salim do’konga bor
di 

---

 
5 
Ko’makchilar 
 
Bilan, sari, sayin, uchun, kabi, qadar, singari, uzra, tufayli, haqida,ost, yon, ust, old, orqa, ro’para, oldin, 
avval, keyin, so’ng, tomon, qosh, bo’ylab, qarab, ko’ra, deya, deb, atab, sababli, ichida, oldida, to’g’risida, 
qarab, tepada, qarshi, qaraganda 
Misol: 
do’stim 
uchun
 olmoq, akam 
bilan
 bormoq, bolalar 
haqida
 gapirmoq 
Ohang
tez yurmoq, chiroyli ko‘ylak, ashaddiy muxlis, qiziqarli hikoya. 
Ega va kesim munosabati ham tobe bog‘lanish sanaladi, chunki ega kesimga tobelanadi, lekin tobe 
bog‘lanish bilan so‘z birikmasini farqlay olish darkor. So‘z birikmasida ega va kesim bog‘lanishi hisobga 
olinmaydi, chunki ega va kesim munosabati gapni yuzaga keltiradi. 
Tobe bog'lanish ikki xil sintaktik birlikni vujudga keltiradi: 
a) gap
; 
b) so'z birikmasi
. 
Shaxs-son,zamon
qo'shimchalari yordamidagi bog'lanish gapni, qolgan vositalar yordamidagi bog'lanish 
so'z birikmasini hosil qiladi. 
Solishtiring: Gul ochildi
 
(shaxs-son, zamon qo'shimchasi -di
 
yordamida bog'lanyapti) — 
gap.
Gulning 
ochilishi
 
(qaratqich va egalik qo'shimchasi yordamida boglanyapti) 
- so'z birikmasi.
Qahramonlarga muhtoj mamlakat baxtsiz.
 
Ular Hofiz, Navoiy, Bedil va Fuzuliy baytlarini tahlil qilib…o‘tirishardi 
 
TOBE BOG’LANISHLAR:
1
. 
baytlarini tahlil qilib o’tirishar edi, 2. Fuzuliyning baytlarini, 3. 
Bedilning baytlarini, 4. Navoiyning baytlarini, 5. Hofizning baytlarini, 6. ular tahlil qilib o’tirishar edi.
TENG BOG’LANISHLAR: 
1. Hofiz,NavoiyNavoiy,Bedil,Bedil va Fuzuliy 
GRAMMATIK BOG’LANISHLAR:
 
1
. 
baytlarini tahlil qilib o’tirishar edi, 2. Fuzuliyning baytlarini, 3. 
Bedilning baytlarini, 4. Navoiyning baytlarini, 5. Hofizning baytlarini, 6. ular tahlil qilib o’tirishar edi.7. 
Hofiz,Navoiy; 8. Navoiy,Bedil; 9. Bedil va Fuzuliy
 
SO‘Z BIRIKMASI SINTAKSISI 
 
Ikki va undan ortiq mustaqil so‘z grammatik va ma’no jihatdan birikib, so‘z birikmasini hosil qiladi. So‘z 
birikmasi hokim so‘z va tobe so‘zdan tuziladi. Tobe so‘z hokim so‘zni aniqlab, to‘ldirib, izohlab keladi. 
O‘zbek tilida so‘z birikmalarining tobe so‘zi, asosan, hokim so‘zdan oldin keladi. 
Tobe so‘zning hokim so‘zga bog‘lanish usuli 
3 xil: 1) moslashuv; 2) boshqaruv;3) bitishuv. 
MOSLASHUV 
 
Tobe so‘zning hokim so‘zga qaratqich kelishigi qo‘shimchasi yordamida, hokim so‘zning esa tobe so‘zga 
egalik qo‘shimchalari yordamida bog‘lanishi moslashuv deyiladi: 
kitobning muqovasi, xonalarning kattarog‘i, 
bizning sinfimiz, sizning ukangiz. 
Ma’lumki, ega va kesimning shaxs va sonda mosligi ham moslashuv deyiladi. Biroq ega va kesimning 
moslashuvini so‘z birikmasi moslashuvining bir ko‘rinishi deb qarashga olib kelmaydi. Ega va kesim aloqasi 
gapni yuzaga keltiradi. Qaratqich va qaralmish munosabati esa so’z birikmasini hosil qiladi. Demak, ega va 
kesimning bog’lanishi moslashuvli bog’lanish, lekin SO’Z BIRIKMASI EMAS.
MISOL: Azizning akasi kecha armiyadan keldi.

---

 
6 
Moslashuvli tobe bog’lanishlar:
Azizning akasi; akasi keldi