3-laboratoriya ishi sof tug‘ma elementlar laboratoriya ishining maqsadi

---

3-LABORATORIYA ISHI 
 
SOF TUG‘MA ELEMENTLAR 
1.
 
Laboratoriya ishining maqsadi 
 
Sof tug`ma elementlarning kelib chiqishi va ularning tog` jinslarini 
tashkil etishdagi hissasini o’rganish. 
2.
Umumiy ma`lumotlar 
Sof tug`ma elementlar va intermetall birikmalar. 
Bu guruh minerallarining 
soni 80 dan ortiq. Bulardan 30 tasi metallar va ularni ba`zan asl elementlar ham 
deyiladi. Mendeleyev jadvalining oxirida joylashgan inert gazlari - He, Ne, Ar, 
Xe va Rn ham ushbu guruhga kiradi. Yer qobiqi sof tug`ma elementlarning 
umumiy miqdori 0,1% ni tashkil etadi. Bu miqdorning 0,04% azot va 0,01-
0,02% kislorod tashkil etadi. Sof tug`ma elementlarga platinoid va temir 
guruhi minerallari ham kiradi. Kimyoviy jadvalning o`ng qismida joylashgan 
margimush, surma va vismut minerallari boshqalariga nisbatan kengroq 
tarqalgan.
Sof tug`ma elementlarning kristall strukturasi juda xilma-xil. Atomlari 
orasidagi bog`lanish o`ta kuchli. 
Ushbu guruhga kiradigan metallar elektrni va issiqlikni yaxshi o`tkazadi. 
Yana bir xususiyatlari ularni jilolaganda yuzasi kuchli yaltiraydi va yuqori 
darajada nur qaytarish xususiyatga ega bo`ladi. Bu guruhga kirgan platinoidlar 
va oltinlarning solishtirma og`irligi barcha ma`lum minerallar solishtirma 
og`irligidan juda katta. Bu guruhga kiruvchi metallarning yana bir xususiyati 
ularning pachaqlanuvchiligi va egiluvchanligidir. 
Sof holda uchraydigan minerallar 
1. Mis - Cu. U kimyoviy jihatdan sof holda bo`ladi, ba`zan tarkibida 
aralashma holda - Ag, Au va Fe uchraydi. Masalan: oltinli misda Au - 2-3%, 
vitneit mineralida Au miqdori 11,6% gacha, kumush esa mis tarkibida 3-4 dan 
8% gacha bo`ladi. Ayrim hollarda katta miqdorda rux bo`lishi mumkin. Mis 
kubik singoniyali bo`lib kristallarining to`g`ri qiyofadagi turlari kam uchraydi 
(3.1-rasm). 
Mis-tog` jinslarining darzlik va yoriqlarida ko`pincha noto`g`ri shaklda 
dendritlar ba`zan plastinkachalar holida bo`ladi. Ba`zi konlarda yirik, og`irligi 
bir necha tonnaga teng bo`lgan uyumlari (Amerikaning "Yuqori ko`l" 
viloyatida) topilgan. Sof holda misning og`irligi 1000 tonna atrofidagi bo`lagi 
Rossiyaning Yekaterinburg viloyatidagi Gumejevskiy konida topilgan.

---

3.1-rasm. Misning kristall strukturalari 
Misning rangi qizil. Metall kabi yaltiroq, qattiqligi 2,5-3, yaxshi 
egiluvchanlik xususiyatiga ega. Sinishi ilgakli, ulanish tekisligi yo`q. 
Solishtirma og`irligi 8,5-8,9, u elektr tokini yaxshi o`tkazadi. Ushbu 
xususiyatlari bilan boshqa minerallardan farqlanadi. Mis HNO
3
kislotada oson 
eriydi, HCl da qiyinlik bilan erib, mis xlorni yuzaga keltiradi. Sof mis turli 
geologik jarayonlarda yuzaga keladi, ammo ko`p miqdorda gidrotermal va 
ekzogen sharoitida paydo bo`ladi. Sof misning yuzaga kelishiga misol qilib 
Amerikaning Michigan shtatidagi "Yuqori ko`l" konini ko`rsatish mumkin. 
Gidrotermal sharoitda sof misning paydo bo`lishi quyidagicha ifodalanadi. 
2FeCl
2
+CuCl
2
+3H
2
O=Cu+Fe
2
O
3
+HCl 
Ba`zan sof mis o`zgargan asosli intruziv jinslarning oralarida uchraydi. 
Ularning bu joyda mavjudligi xalkopirit va boshqa sulfidli birikmalarning 
parchalanishi tufayli yuzaga kelgan. Bunga misol Uraldagi Turinsk va 
Qozog`istondagi Qalmoq tosh konlari: 
Cu
2
S+2O
2
=CuSO
4
+Cu 
CuO+C=2Cu+CO
2 
Cu
2
O+H
2
SO
4
=CuSO
4
+H
2
O+Cu 
Ushbu tenglamadagi sof misning yuzaga kelishini sulfid konlarining 
oksidlanish zonasining ostki qismida joylashadi. U kuprit Cu
2
O, malaxit -
Cu
2
(CO
3
)
2
·nH
2
O, ba`zan xalkozin –Cu
2
S va boshqa minerallar bilan birgalikda 
uchrashi aniqlangan. Mis metall sifatida - elektrotexnikada, mashinasozlikda, 
har xil asbob-uskunalar, tanga pul idishlar tayyorlashda ishlatiladi.