|
Мунтазам равишда фан асосларини ўрганиш
даври ўқувчилардан объектларнинг мураккаб
ва абстракт муносабатларини тушунишда
юқори
даражадаги
дунёқарашни
талаб
этади. Ўқув фаолияти жараёнида уларнинг
дунёқараши аналитик характерга эга бўлади,
фаол ва мустақил равишда фикрлаш, чуқур
мухокама, таҳлил ва хулоса қилишга ўргатади
1
.
Шу сабабли, уларга кўпроқ диалог шаклидаги
тушунтиришлар, дидактик ўйинлар, ижодий
вазифалар ва ривожлантирувчи машқлар
асосида экскурсиялар ташкил этиш лозим.
Ўзбекистон тарихи давлат музейи экспозиция
негизида таълимий дастурларни ишлаб чиқиш
ҳам бугнги кундаги долзарб масалалардан
саналади.
Масалан, биргина “Ўзбекистон тарихи”
фанининг дастури билан танишганда қуйидагилар
намоён бўлди: аввало, “Ўзбекистон тарихи”ни
ўқитишда
назарда
тутилган
вазифаларда
“Ёшларда халқнинг маданий-маърифий мероси,
илғор анъаналари, миллий қадриятлар, аҳлоқий
фазилатларга ҳурмат, оташин ватанпарварлик
туйғусини,
буюк
алломаларнинг
жаҳон
тараққиёти, цивилизациясига қўшган ҳиссасини
1
Ж.Х.Исмаилова. Замонавий музейшунослик асослари.
Тошкент: Турон Замин Зиё, 2016. – Б.84.
юксалтириш,
буюк
мероснинг
муносиб
давомчилари ҳамда ворисларини тарбиялаш”га
ҳам асосий эътибор қаратилади. Шу маънода
5-синфда “Ватан тарихидан ҳикоялар”да энг
қадимги даврларга хос бўлган ёзувлар ва ҳозирги
Ўрта Осиё ҳудудида хоразмийлар, суғдийлар,
саклар, массагетлар ва бошқа элатлар яшаб,
бинокорлик,
рассомлик,
хайкалтарошлик
билан
шуғулланганликлари,
ҳозирги
Ўрта
Осиё халқларининг энг қадимги ота-боболари
бўлиб, ёдгорликлар халқнинг умумий мероси
эканлиги ҳақида маълумот берилади. Шунингдек,
Тўмарис ва Широқ жасорати, македониялик
Александрнинг
юришлари,
Турк
халқлари
ҳаёти ва қаҳрамонликларининг битиктошларда
ифодаланиши, арабларнинг Ўрта Осиёга
юришлари, Чингизхон ҳужуми, Жалолиддин
Мангуберди ва Маҳмуд Торобийлар қўзғолонлари
ҳақидаги маълумотлар келтирилади.
Энг муҳими, соҳибқирон Амир Темур
фаолиятига доир лавҳалар Франция, Англия,
Испаия, Миср, Геуя ва бошқа мамлакатлар
билан дипломатик алоқалар ҳақида фикр
юритилади. Шунингдек, XVII-XVIII асрларда
ўзбек хонликлари давридаги ижтимоий-сиёсий,
маданий-маърифий ишлар ва бу борада яратилган
халқ амалий санъати намуналари XIX асрга
доир воқеалар; Дукчи Эшон қўзғолони, XX аср
бошидаги қирғин-қатағонлар; иккинчи жаҳон
уруши ва унда Ўзбекистоннинг байналминаллик
ва инсонпарварлик фаолиятига доир лавҳалар,
ҳикоялар музейлардаги материаллар билан
боғланиши мақсадга мувофиқдир.
274
275
Дастур
якунида
ўқувчиларда
шакллантириладиган
асосий
кўникма
ва малакалар келтирилади, лекин санаб
ўтилган
талаблардан бирортаси музейлар
материалларидан фойдаланиш ҳақида хатто
эслатиб ўтилмаган.
6-синф “Ўзбекистон тарихи” дастурида
“кириш”даёқ
Ўзбекистон
бой
тарих
ва
маданият ўлкаси эканлиги, маданий мерос ва
анъаналарни ўрганишнинг аҳамияти, моддий
ва маънавий маданият ҳақида маълумот
бериш назарда тутилган. Энди мазкур синфда
тарихдан хикояларгина эмас, балки энг қадимги
тарих – Селунғур, Кўлбулоқ, Тешик тош,
Обираҳмат, энг қадимги одамларнинг хўжалик
юритиши, меҳнат қуроллари ҳақида билимга эга
бўладилар. Мезолит даврига хос қоятошлардаги
тасвирлар, Зараутсой, Неолит,Энеолит даврига
хос моддий ва маънавий маданият. Бронза
даври тараққиёти. Бу даврга хос манзилгоҳлар,
меъморий, ҳунармандчилик намуналари.
Темир асрига хос манзилгохлар, халқ
меъморчилиги
ва
Ўзбекистон
ҳудудидаги
дастлабки давлатларнинг пайдо бўлиши билан
боғлиқ битиклар ва манбалар: энг қадимги
шаҳарлар, қалъалар, уй-қўрғонлар, Қизилтепа,
Афросиёб, Ерқўрғон, Узунқир, Кўзалиқир,
Қадимги Хоразм, Бақтрия давлатлари хақидаги
маълумотлар, Кушон давлатида меъморлик
ва хунармандчилик. Санъат ёдгорликлари.
Ёзув. Буюк ипак йўлининг вужудга келиши ва
бошқалар.
Мазкур
синфда
ўқувчиларда
шакллантириладиган
асосий
кўникма
ва
малакаларга қўйилган талабларда кўргазмали
қуроллар билан ишлаш,ҳужжатлар асосида
айрим тарихий ҳодисаларга тавсиф бериш,
моддий ва маънавий маданиятни бир-биридан
фарқлай олиш кабилар таъкидланган ҳолда
музейлар
экспозицияларидан
фойдаланиш
ҳақида эслатилмаган.7- синфда эса IX-XV
асрларда ижтимоий-иқтисодий, маданий ҳаётда
содир бўлган ривожланиш ; буюк Амир Темур ва
темурийлар даври, улар қолдирган улуғ маданий
мерос ва унинг тарихий аҳамияти;
V-VII асрларда маданий ҳаёт, меъморчилик,
ёзув ва савод, санъатнинг ривожланиши; IX-
XIII асрларда Моварауннаҳр ва Хуросонда
маданийҳаёт (меъморлик санъати, мусиқа)
мазкур даврда яшаб ижод этган буюк олимлар
Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Наср
Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али
ибн Сино, Маҳмуд аз-Замахшарий, Юсуф
Ҳамадоний, Абдухолиқ Ғиждувоний, Аҳмад
Яссавий, Нажмиддин Қубро жасорати, Маҳмуд
Торобий ҳаракати кабиларни ўрганиш дастурда
белгиланган. Мазкур синфда “Амир Темур
ва темурийлар давлати” мавзуси ўрганилар
экан, соҳибқирон Амир Темурнинг давлат
арбоби, саркарда, илм-маърифат, тараққиёти,
меъморлик, амалий ва тасвирий санъат,
китоботсанъати, мусиқа ва сўз санъати ривожига
ққққўшган ҳиссаси ҳақида ҳам маълумотлар
бериш белгиланган. Лекин мазкур синфда ҳам
ҳужатлар, қўшимча материаллар, кўргазмали
қуроллар билан мустақил ишлаш таъкидланган
276
277
ҳолда, бу манбалар билан музейларда танишиш
ҳақида эслатилмаган ҳам.
8-синфда эса XVII-XVIII асрда Самарқанд
– Бухоро илм ва маданият маркази сифатида,
ҳунармандчиликнинг
ривожланиши,
устахоналар,
корхоналар.
Ҳунармандларни
тайёрлаш,
ҳунармандчиликнинг
жамият
иқтисодий ва маданий ҳаётдаги ўрни. Пул
муомаласи. Хива хонлигида илм-фан ва
маданиятнинг ривожланиши: адабиёт, тарих,
миниатюра санъати, меъморлик.
XVIII асрнинг иккинчи ярими XIX асрнинг
биринчи ярмида Бухоро амирлиги, Хива, Қўқон
хонлиги рсаойларида маданий ҳаёт.
Ўрта Осиёда маънавий ҳаёт, Сўфизм –
маънавий-тарихий мероснинг узвий қисми.
Диний-маънавий мерос- халқ маданиятиниг
узвий қисми. XVIII асрнинг иккинчи ярими XIX
асрнинг биринчи ярмида Ўрта Осиё маданияти.
Аниқ ва табиий фанлар. Меъморлик. Адабиёт ва
тарихшунослик. Бадиий ҳунармандчилик. Китоб
санъати, миниатюра санъати. Манзилгоҳлар,
уй-жойлар, кийимлар. Эркаклар кийим-кечани.
Аёллар либослари. Безаклар. Ижтимоий-оилавий
турмуш тарзи, урф-одатлар.
Мазкур синфда ҳам кўргазмали қуроллар,
расмлар ва хариталар орқали шу даврнинг
характерли хусусиятларини очиб бериш, тарихий
манбаларни ўрганишга эътибор берилган ҳолда
дастурда ўрганилиши муҳим маълумотларни
имкон даражасида музейларда фойдаланиш
эслатиб ҳам ўтилмаган.
9-синфда эса “Ўзбекистон тарихи”дан XIX
аср ўрталарида Ўрта Осиё хонликларида
мадаият, адабиёт ва санъат. Санъатнинг халқ
маданий-маънавий ҳаётидаги ўрни: меъморлик,
ҳунарманчилик ва халқ амалий санъати.
Россиянинг Ўрта Осиёни босиб олиши,
Пўлатхон бошчилигидаги қўзғолон. Россия
мустамлакачилик сиёсатининг жорий этилиши.
XIX асрнинг 70-90-йилларида миллий озодлик
ҳаракати. XX аср бошларида демократик
ғояларнинг тарқалиши. Жадидлар ҳаракати.
Жадид мактаблари, матбуоти, театри.
Мустамлакачилик
шароитида
Туркстон
ўлкасида мактаб ва маориф. Янги усул
мактаблари ва мадрасалар. Адабиёт, матбуот,
журналистика. Туркистон осори-атиқаларининг
ўрганилиши. Табий ва бошқа фанларнинг
ривожланиши. Санъат, меъморлик. Халқ амалий
безаги ҳақидаги маълумотлар ўрин олган.
9-синфда ҳам тарихга оид билимларнинг
турли манбалари: ўқув адабиёти, давлат
хужжатлари, ижтимоий-сиёсий адабиёт, вақтли
матбуот матераллари билан ишлаш таъкидланган
ҳолда, улар билан музейларда танишиш
муаммоси назардан четда қолган. Ваҳоланки,
Ўзбекистон тарихи давлат музейи, Темурийлар
тарихи давлат музейи, Қатағон қурбонлари
хотираси музейи, Ўзбекистон амалий санъати
ва ҳунармандчилик тарихи музейи, Ўзбекистон
Давлат Санъат музейи ва вилоятларда ташкил
этилган ўлкашунослик музейлари тизимида
ўрганилса, билимларни ўзлаштириш даражаси
ривожланади ва фанга бўлган қизиқиш янада
ортади.
278
279
Do'stlaringiz bilan baham: |
