Adabiyot darslarida alisher navoiy ijodini o„rganish muammolari

Davlatshoh Samarqandiy.
"Undan avval va undan keyin hech kim turkiy tilda she‘rni undan ko‗proq va 
undan yuksakroq yozolgan emas. U forsiy she‘rni ham ko‗p yozgan..." 

---

(Muhammad Haydar Mirzo. "Tarixi Rashidiy"dan).
Buyuk mutafakkir shoir, olim va davlat arbobi, o‗zbek adabiy tilining 
asoschisi, Bobur ta‘biricha, "tili Andijon shevasi bilan rost" bo‗lgan Alisher 
Navoiy 1441 yil 9 fevralda Hirotning Bog‗i Davlatxona atalmish joyida dunyoga 
kelgan. Otasi G‗iyosiddin Muhammad (G‗iyosidin Kichkina )temuriylar saroyidagi 
amaldorlardan, onasi Shayx Abu Said Changning qizi, tog‗alari Mir Said Qobuliy 
va Muhammad G‗aribiylar esa shoir bo‗lganlar. Alisher 4-5 yoshlaridanoq Qosim 
Anvarning g‗azallarini, Shayx Sa‘diyning "Guliston" va "Bo‗ston" asarlarini, 
Farididdin Attorning "Mantiq ut-tayr"("Qush nutqi")asarini berilib o‗qiydi. 1447 
yilda Alisherlar oilasi Iroqqa ko‗chib ketdi va 1451 yilda Hirotga qaytadi. Bo‗lajak 
shoir 12 yoshida otasidan yetim qoladi va Xuroson podshohi Abulqosim Bobur 
saroyiga xizmatga kirdi. 1456 yilda Abulqosim Bobur o‗z poytaxtini Hurosondan 
Mashhadga ko‗chirgandan so‗ng Alisher ham o‗z do‗sti Husayn Boyqaro bilan 
Mashhadga bordi. U yerda Alisher Kamol Turbatiy, Mavlono Abdussalom 
Sheroziy, Pahlavon Mahmud kabi yirik olim-u fozillar
 
bilan tanishadi. 1464 yilda 
Navoiy Hirotga, 1466 yilda Samarqandga qaytadi. U 7-8 yoshlaridan boshlab 
she‘rlar yoza boshlagan va 15 yoshida shoir sifatida tanilgan. 
Turkiy she‘riyatiga "Navoiy" ("navo"- kuy), forscha she‘rlariga "Foniy" 
(o‗tkinchi) taxalluslarini qo‗llagan. 1469 yilda Hirot taxtini Husayn Boyqaro 
egallaydi va maxsus noma bilan Alisherni Hirotga chaqirib oldi. Shoir Husayn 
Boyqaroga bag‗ishlab "Hiloliya" qasidasini yozadi. Navoiy davlat arbobi sifatida 
1469 - 1472 yillarda muhrdor, 1472 - 1476 yillarda vazir, 1487 -1488 yillarda 
Astrobodga hokimlik qildi. U ko‗pgina xalqparvarlik siyosatini amalga oshirishga 
urindi: shaharlarni obod qildirdi, ariqlar qazdirdi, shifoxonalar, kutubxonalar 
qurdirdi. Navoiy "Amir kabir" (ulug‗ amir), "Amiral muqarrab" (podshohga eng 
yaqin amir) unvonlariga musharraf bo‗lgan. 
Shoirning sakkizta devoni mavjud. Shulardan 7 
tasini o‗zi tuzgan, bittasini zamondoshlari tuzib, "Ilk 

---

devon" deb nom berishgan. Buyuk mutafakkir 1501 yil 3 yanvarda sakta (tananing 
harakatdan qolishi ) kasalligidan vafot etgan. 
"Xamsa" beshlik degani. U besh mustaqil dostondan iborat bo‗lib, har bir 
doston ma‘lum bir voqeani, mavzuni keng, atroflicha masnaviy yo‗li bilan yoritib 
beradi. Sharq adabiyotida Nizomiy Ganjaviy, Xisrav Dehlaviy, Abdurahmon 
Jomiy va Alisher Navoiylar "Xamsa "yaratishgan. 
Asarlar: "Badoye‘ ul-bidoya " (1472 - 1476 vil, birinchi devoni,) "Navodir 
un - nihoya"(1476 - 1483), "Vaqfiya" (1481 - 1482), "Xamsa" (1483 - 1485 y), 
Besh dostondan iborat:
1. "Hayrat ul- abror" 7976 misra (3988bayt), 64 bob, 20 maqolot. 
2. "Farhod va Shirin "(59 bob, 5782 bayt). 
3. "Layli va Majnun" (36 bob, 3622 bayt). 
4. "Sab‘ai va Sayyor"(37 bob, 8005 bayt). 
5. "Saddi Iskandariy" (88 bob, 7215 bayt). 
"Tarixi 
mulki Ajam" (1488), "Sab‘atu abxur" (Yetti dengiz 
lug‗atshunoslikka oid). 
"Hazoyin ul - maoniy" ("Chor devon", 1492- 1498 yillarda tartib berilgan 4 
devondan iborat). 
l.G‗aroyib us – sig‗ar ("Yoshlik g‗aroyibotlari ",7-8 yoshdan 20 yoshgacha, 
bahor). 
2. "Navodir ush - shabob " ("Yigitlik nodirliklari ", 20 yoshdan 35 
yoshgacha, yoz). 
3