Annotatsiya ushbu ma’ruza matnda, mavzular haqida tushuncha, ularning tasnifi, dori preparatlarining yangi avlodlari, tibbiyot amaliyotida eng ko’p qo’llaniladigan xillari haqida axborot berilgan. Ma’ruzalar matnining

Oshqozon osti bezining gormonal moddalari 
Bunday gormonal moddalar xatoriga insulin moddalari: insulin, amorfli suspenziya 
ruxinsulin, protamininsulin, suspenziya protaminruxinsulin, kristalli suspenziya 
ruxinsulin hamda ichishga buyuriladigan diabetga qarshi moddalar: butamid, 
xlorpropamid, glibutid (adebit) kiritiladi. 
Insulin moddalari o`rinbosar davo uchun organizmda oshqozon osti bezining 
Langergans orolchalari r
4
hujayralarida ishlanib chiqadigan insulin gormoni 
yetishmovchiligida — qandli diabetda qo`llanadi. Insulin uglevod almashinuviga ta`sir 
ko`rsatadi, qonda glyukozani glyukoza6 fosfatga aylantiradi, uning hujayralar, 
to`qimalarga o`tishini, o`zlashtirilishini, glikogenga aylanishini amalga oshiradi. Qonda, 
siydikda glyukoza, tashnalik, diurez kamayadi. Uglevod moddalar almashinuvini 
normallashtiradi, shu tufayli insulin oqsil hamda yog` almashinuviga ijobiy ta`sir 
ko`rsatadi: siydikda azot birikmalari, qon va siydikda keton moddalari — atseton, 
atsetosirka, oksimoy kislotalar kamayib boradi. Shu bilan birga bemor ozadi, organizmda 
yog`larning parchalanishi, oqsillarning glyukozaga aylanishi, ishtaha kamayadi. Insulin 
qoramol, cho`chqalarning oshqozon osti bezidan biologik yo`l bilan olinadi. Polipyoptid 
oqsillardan tuzilgan bo`lgani uchun insulin organizmga faqat narenteral yo`l bilan — teri 
ostiga, mushaklar orasiga, venaga yuboriladi. Uning gipoglikemik ta`siri 20—30 
minutdan keyin boshlanib, 4—6 soat davom etadi. In`eksiyalar sonini kamaytirish uchun 
moddaning ta`sir muddati uzaytirilgan turlari ishlab chiqilgan. Ular tarkibiga 
oqsilprotamin, rux, buferlar kiritilgan, bular insulin ta`sirini boshlanishiga (kechroq 
boshlanadi), cho`qqiga chiqish vaqti^va muddatiga (uzaytiriladi) ta`sir ko`rsatadi. Uzoq 
muddat ta`sir etuvchi insulinni yuborish o`rtasida ko`proq vaqt o`tadi, bularning rN 
yuqori bo`lgani uchun yuborilgan joyi kamroq og`riydi, lekin ko`pchilik bemorlar oddiy 
insulinni qo`llashni afzal ko`radilar. Insulin moddalarini qon, siydikdagi kand miqdoriga, 
bemorning umumiy holatiga, moddaning xususiyatiga karab tanlanadi. 
Insulin bilan davolanganda bemor albatta o`z vaqtida ovqatlanishi lozim, aks holda 
qand miqdori tushishi tufayli gipoglikemik holat ro`y beradi. Agar insulin miqdori oshib 

---

ketsa — gipoglikemik koma ro`y beradi, bunda bemor hushidan ketib, qon bosimi tushib 
ketadi. Bunday holatda venaga glyukoza, adrenalin yuborish, ya`ni qonda kand miqdorini 
oshirish kerak. 
Qandli diabet ogir kasallik, bunday bemorlarda ikki tur koma ro`y berishi mumkin. 
Birinchisi giperglikemik — kand mikdori qonda juda ham oshib ketganda ro`y beraDigan 
koma, bu holatda oddiy insulinni venaGa yuborish kerak. Ikkinchi koma iiyeulin dozasi 
oshib ketgandan kelib chiqadigan yuqorida keltirilgan gipoglikemik komadir. Qandli 
diabet ko`pgina a`zolarni, ayniqsa qon tomirlarni Shikastlaydi, shuning uchun bemor 
ko`zida diabetik retinopatiya, oyoqda obliteratsiyali endoarteriit — mudhish qora oon 
kasalligi ro`y berishi mumkin. Qandli diabetda gipertoniya, miokard infarqti, 
ateroskleroz, miya tomirlari trombozi ko`proq uchraydi va og`irroq o`tadi. 
Qandli diabetni davolash uchun ichishga buyuriladigan sintetik moddalar: 
sulfonamid unumlari va biguanidlar ko`llanadi, Sulfonamid birikmalari, butamid, 
xlorpropamid, ularning gipoglikemik ta`sir mexanizmi, oshqozon osti bezining r 
hujayralarini ko`zg`atib, ulardan insulin ajralishini oshiradi. Shu bilan birga bu moddalar 
Langergans orolchalarining (3 hujayralariga ta`sir etib, glyukogon ajralishini 
kamaytiradi, shu tufayli nsoglyukogenez jarayonlari chegaralanadn; insulin reseptorlari 
faolligi, endogen va ekzogen insulin ta`siri oshadi. Langergans orolchalarining (3 
hujayralari atrofiyaga uchragan bo`lsa, bu moddalar gipoglikemik ta`sir ko`rsatmaydi. 
Bukarban, xlorpropamidning gipoglikemik ta`siri 3—4 soatlardan keyin boshlanib, 10—
12 soat davom etadi. 
Biguanidlarni—glibutamidni (adebit) gipoglikemik ta`sir mexanizmi hali ham 
batafsil aniqlanmagan. Tajribalarga ko`ra bu modda hujayralarda, to`qimalarda 
glyukozaning o`zlashtirilishiga ijobny ta`sir ko`rsatadi, glyukoneogenez jarayonlarini 
kamaytiradi. Gipoglikemik ta`siri bukarbonlarga nisbatan kamroq, oqsil, yog` 
almashuviga ham ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Bu moddalar qandli diabetning yengil, o`rta 
turlarida, ayrim holatlarida ins.ulqn bilan birga yoki almashtirib qo`llanadi. 
Ichishga buyuriladigan antidiabetik moddalarning nojo`ya ta`snrlari: dispeptik 
o`zgarishlar yuz berishi — bemorping ko`ngli aynashi, qusishi, ichi ketishi, jigar hamda 
buyrak faoliyatiga noxush ta`sir ko`rsatishi mumkin. Atsidoz holatlarida biguanidlarni 
qo`llash man etiladi. 
Bolalardagi qandli diabetda asosan insulin moddalari qo`llanadi. Kasallikning 
boshlang`ich davrlarida tez va kisqa ta`sir etuvchi oddiy insulin qo`llanadi, chunki 
bolalarda qandning qondagi miqdori o`zgaruvchan hamda ular insulinga sezuvchanroq 
bo`ladi.