|
Oqsil va polipeptid unumli gormonal moddalar
Gipofiz bezining gormonal moddalari. Fiziologik holatda gormonlar gshyufizning
old qismi, o`rta va orqa qismidan ajraladi. Gipofizning old qismida trop — boshqaruvchi
gormonlar hosil bo`ladi, bu jarayon gipotalamus bilan bog`liqdir. Agar qonda trop
gormoilar miqdori kamaysa yoki organizm alohida xolatga tushib qolsa (yallig`lanish
ro`y bersa), gipotalamusdan rilizinggormonlar qonga chiqadi va gipofizdan trop
gormonlar ajralishiga va ular miqdorining qonda oshishiga sabab bo`ladi. Keltirilgan
misolda kortikotropin ko`p hosil bo`lib, qonga tushadi, shu tufayli buyrak usti bezidan
glyukokortikoidlarning ajralishi ortib boradi, ular esa o`z navbatida organizmni og`riqqa
chidamli qiladi, yalliglanishga qarshi ta`sir ko`rsatadi.
Agar biror sababga ko`ra qonda trop gormonlar ko`payib ketsa, gipotalamusda
rilizinggormonlar ajralishi kamayadi, shu tufayli gipofizda trop gormonlar kamayadi.
Gipotalamusda hosil bo`lgan rilizinggormonlar past molekulali peptidlardan iborat
bo`lib, liberin deb ataladi. Masalan, kortikotropin ajralishini orttiradigan rilizinggormon
kortikoliberin, shu toifada qolganlari — tiroliberin, folliliberin, lyuliberin, somatoliberin,
prolaktoliberin deb ataladi. Gipofiz trop gormonlari ajralishini kamaytiradigan moddalar
statlnlar deb ataladi, masalan; somatostatin,
chprolaktostatin
shular jumlasidan.
Hozirgi kunda liberin va statinlar tibbiy amaliyotda qo`llana boshladi, bu borada
katta ilmiy ishl*ar olib borilyapti.
Gipofiz old qismi gormonal moddalari qatoriga kortikotropin, somatotropin,
tirotropin, menopauzali hamda xorionik gonadotropin, prolaktin kiritiladi. Kortikotropin
39, somatotropin 188. prolaktin 198 aminokislotalardan iborat, ular me`daichak shirasi
ta`sirida parchalanadi, parenteral yo`llar orqali yuboriladi.
Kortikotropin yoki AQTG buyrak usti bezlari faoliyatiga ta`sir ko`rsatadi, ularda
kortikosteroidlar, ayniqsa glyukokortikoidlar hosil bo`lishini, ajralishini orttiradi.
Qortikotropin ta`sirida buyrak usti bezlarida askorbinat kislota va xolesterin kamayib
ketadi, chunki xolssterindan kortikosteroidlar hosil bo`ladi. Kortikotropin ta`siri asosan
glyukokortikoidlarga
o`xshab
ketadi
— yallig`lanishga, allergiyaga qarshi,
immunodepressiv xususiyatlari bor qamda uglevodlar, oqsillar almashinuviga ta`sir
ko`rsatadi.
Bundan
tashqari,
kortikotropin
miya
qon
tomirlari
tonusini,
o`tkazuvchanligini, ekstrapiramid sistema faolligini normallashtiradi,
Kortikotropin ilgari revmatizm, poliartrit, bronxial astma, leykoz, neyrodermitlar,
ekzemalar ha?lda allergik kasalliklarii davolashda keng ko`llanklardi. Hozirgi kunda bu
xasalliklarni davolashda glyukokortikoidlar hamda yallig`lanishga qarshi boshqa
moddalar ko`prok qo`llanyapti.
Kortikotropii asosan glyukokortikoidlar bilan uzok, vaqt davolanganda, buyrak usti
bezi faoliyatini oshirish uchun qo`llanady. Qortikotropin mnya shishida, miyada kon
aylanishi yetishmaganda, xoreya, parkinsonizm kasalliklarida ham qo`llanadi.
AQTG uzoq vaqt mobaynida qo`llaiganda organizmda unga nisbatan antitelolar
paydo bo`lishi, allergik holatlar, uyqusizlik yuzaga kelishi hamda qon bosimi oshkshi
mumkin.
Somatotropin anabolik xususiyatga zga, ya`ni bu modda oksillar —
aminokislotalarning hujayraga o`tishiga to`sqinlik qiladi, natriyni tutib qoladi.
Mukopolisaharidlarni,
ayniqsa
xondroitinser
kislota
hosil
bo`lishiga,
uping
almashinuviga ijobiy ta`sir ko`rsatishi tufayli somatotropin osteogeiyez. xondrogsnez
jarayenlarini kuchaytiradi. Bu modda yog` almashinuviga ham ta`sir ko`rsatadi, lipaza
fermenti faoll^gini, qond^ erkin yog` kislotalar miqdorini ko`paytiradi, insulinga qarshi
ta`sir qiladi, qonda qand miqdorini oshirib yuboradi.
Somatotropin
asosan
o`rinbosar
davo
uchun,
organizmda
bu
modda
yetishmovchiligi tufayli kelib chiqadigan gipofizar pakanalikda qo`llanadi.
Tirotropin qalqonsimon bez hujayralarida adenilsiklaza fermentini, siklik AMF ni
oshirib, tiro,ksin hosil bo`lishi uchun kerak bo`lgan fermenuni faollashtiradi.
Gipotireozki apiqlash uchun hamda tirsoidin bilan birga qalqonsimon bez
yetishmovchiligida qo`llanadi.
Menopauza gonadotropini ayollarda tuxumdonda follikulalar rivojlanishiga,
estrogenlar hosil bo`lishig`a, erkaklarda — spermatogenezga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Bu
modda menopauza davrini boshidan kechirayotgan ayollar siydigidan olinadi va
ayollarda follikulalar yetishmovchiligida, estrogenlar kamayib ketganda, erkaklarda —
spermatogenez yetishmovchiligida qo`llanadi.
Xorionik gonadotropin tuxumdonda ovulyatsiya va sarnk tana, urug`donda
testosteron hosil bo`lish jzrayonini kuchaytiradi.
Menopauza goiadotropini va xorion.ik gonadotropin birgalikda bepushtlikda erkak
va ayollarda qo`llanadi.
Laktotrop gormon — prolaktin bola tugilgakdan keyin opada sutni ko`paytirish
uchun ishlatiladi.
Gipofizning o`rta qismidan olinadigan intermedin degan modda ko`z quvvatini
oshiradi, ko`zning qorong`ilikka moslashishiga yordam beradi. Asosan ko`z
kasalliklarida: ko`z to`r pardasida deg`enerativ o`zgarishlar paydo bo`lganda,
gemeralopiyada, pigmentli retinitda qo`llanadi.
Gipofizning orka qismi gormon moddalari qatoriga: oksitotsin, vazopressin,
pituitrin, adiurekrin kiritiladi. Vazopressin diurezga qarshi ta`sir etadi: buyrak
kanalchalarida suv, natriyning kayta so`rilishiga ta`sir ko`rsatadi. Organizmda
vazopressin yetishmovchiligidan kelib chiqqan kasallikda — qandsiz diabetda qo`llanadi.
Qandsiz diabetda bemor juda tashna bo`ladi, suvni ko`p ichadi, ko`p siyadi (diurez).
Vazopressin qo`llanganda og`iz qurishi, tashnalik, diureya kamayadi, chuiki natriy bilan
suvning buyrak kanalchalarida kayta so`rilishi me`yoriga keladi. Vazopressin mayda qon
tomirlar, ichak, spidik p\f,'1P1 kjusshsh, iyeristaltikasini, kon bosimiii oshiradi.
Oksitotsin homilador bachadonga tanlab ta`sir qiladi. Oksitotsin bachadon
hujayralari membranalariga ta`sir ko`rsatadi, menbranalarning kaliy ionlariga nisbatan
o`tkazuvchanligini oshiradi, ular potensiali kamayib, qo`zg`aluvchanligi oshadi.
Oksitotsin gipofizning laktogen gormoni hosil bo`lishini, sut bezlari sekresiyasini oshirib
yuboradi. Bu modda tug`ish jarayoni susayib ketganda hamda bachadon qisqarishini
kuchaytirish uchun (gipotonik qon ketishda) qo`llanadi.
Pituitrin g`ipofizning orqa qismidan olingan vazopressin va oksitoiindan iborat.
Tarkibida oksitotsin miqdori ko`p bo`lgan pituitrin M yoki gifototsin modda sifatida
ishlab chiqariladi. Bu modda asosan akusherlik amalistida tugish jarayeni susayib
ketganda, homiladorlik muddati o`tib ketganda, bachadonda gipotonik qon ketishida
qo`llanadi. Tarkibida vazopressin ko`proq bo`lgan, boshqa modda pituitrin R deb ataladi,
bu qandsiz diabetda o`rinbosar davo uchun qo`llanadi. Qandsiz diabetda kattalar va
bolalarga pituitrin teri ostiga yubornladi. Bu surunkali kasallik bo`lgani uchun pituitrinni
har kuni" y"n`eksiya rrqali qo`llash bemorga og`irlik qiladi. Mana shuning uchun ham
pituitrinning qurug`i, ya`ni adiurekrin deg`an modda tayyorlangan. U asosan
vazopressindan iborat poroshok, malham Shaklida burun shillig`iga qo`yiladi. Qandsiz
diabetning yengil, o`rta turlarida hamda bolalar kechasi siydik tutolmagan hollarda
qo`llanadi. Bu modda og`iz qurishini, chanqovni kamaytiradi, Adiurekrinni nafas yo`llari
(burun shilliq pardalari) jarohatlanganda qo`llash man etiladi.
Paraqalqonsimon bezlarning gormon moddasi paratireoidin kalsiy va fosfor
almashinuviga ta`sir ko`rsatadi. Bu modda qonda kalsiyni ko`paytiradi, uning
me`daichakdan so`rilii^ini, buyrak kanalchalaridan qayta so`rilishini oshiradi, suyaklarda
kalsiyni kamaytiradi, kalkonsimon bez gormoni kalsitoninga qarshi ta`sir ko`rsatadi.
Paratireoidin qonda fosfor miqdorini kamaytiradi, chunki buyrak kanalchalaridan uning
kayta so`rilishi kamayib ketadi. Bu modda o`rinbosar davo uchun gipoparatireozlarda,
spazmofiliya, tetaniyaning oldini olish va davolaiguchun ko`llanadi. Yaxshi ta`sir qilishi
uchun paratirsoidin kalsiy moddalari — kalsiy xlorid, kalsiy glyukonat bilan birga
qo`llanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
