‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

VI BOB
O LIY TA’L IM P SIX O L O G IY A SI
Bobning qisqacha m azm uni
Oliy ta ’lim psixologiyasi. Oliy maktabning bosh mezoni va uning
amaliy ahamiyati.
Talabalarning psixologik xususiyatlarL Talaba shaxsi, xulq atvori
psixologiyasi, talabaning bilish va tafakkur xususiyati.
Oliy ta ’lim da milliylik muammosi. Milliy mafkura, milliy g ‘oya
tushunchasi va uni oliy ta Tim talabasida shakllantirish muammolari.
Oliy ta ’lim da m a ’ruza va sem inar mashgWotlarini tashkil etish-
ningpsixologik-pedagogik asoslari. Oliy ta Tim tizimida milliylik muam-
mosining o ‘m i, diniy bilimlaming talabalarga ijobiy va salbiy ta \'siri.
6.1. Oliy t a ’lim psixologiyasi
Oliy o ‘quv yurtlari to m o n id an tayyorlangan mutaxassilar va ular- 
ning m azkur ixtisoslikda m uvaffaqiyat bilan ish yuritishi o ‘sha sohaning 
m avqeini y an ada yuqori ko‘tarad i. Oliy m aktabning m ahsuloti — bu 
etishtirilgan kadrlar hisoblanadi. Shuning uchun oliy o ‘quv yurtlarining 
nufuzi u lam in g bosh m ezonlarida o ‘z ifodasini topadi. Bular 
qatoriga
quyidagi o ‘Ichamlami kiritish mumkin:
1) Oliy o ‘quv yurtida m utaxassislam ing professional tayyorgarligi 
(ulam ing kasb egasi sifatida shakllanganfigi);
2) O liy m aktablarda m utaxassislam i professional tayyorlashning 
sifati (um um iy m a iu m o ti, saviyasi, maxsus bilimlari, amaliy ko‘nikma 
va malakalari);
3) M utaxassislikka oid professional faoliyatning m uhim shart- 
sharoiti, q o ‘yadigan talabi, o ‘ziga xos xususiyati va boshqalari;
4) M utaxassis yoki bo ‘lg‘usi kasb egasining individual-tipologik 
va yosh xususiyatlari.
Oliy m aktab psixologiyasining dolzarb muammolari quyidagilar-
dan iboratdir:
1. 
Oliy m aktab tuzilishining etn ik , etnopsixologik va hududiy xusu- 
siyatlariga asoslanib, uni qayta qurish maqsadga muvofiq. Chunki jahon 
ta ’lim i standartlariga yaqinlashm oq, ularga moslashib yangi m uta- 
xassisliklam i jo riy qilm oq va u la m i tayyorlashni (menejer, broker, 
m arketing, sosiolog, sosial x izm a t, am aliy psixolog, oila psixologi

---

kabilam i) m ahalliy ehtiyojlardan, k a d rla m i tayyorlovchi p rofesso r- 
o ‘qituvchilar mavjudligidan kelib c h iq q a n holda rejalashtirm oq lo zim
(ba’zan yuqori malakali kadrlar etishm asligiga qaram asdan m u ta -
xassislar tayyorlashga ruxsat berilm oqda).
2. Oliy o ‘quv yurtlarida talabalam i o ‘qitish, shaxs sifatida shakllan- 
tirish (ijtimoiylashuv) jarayoni hozirgi zam on talablariga javob b e ra
oladigan m etodlar (uslublar, shakllar), vositalar, usullar yangi m az - 
m un bilan boyitilishi, milliy qiyofa, xarakter, his-tuyg‘ulami hisobga 
olib, sa’yi-harakatlar amalga oshirilishi joiz. Asta-sekin m onologik o ‘qi- 
tish tizimidan dialogik, innovasion (yangilikka asoslangan), ham korlik 
(o‘qituvchi bilan talabalar faoliyatini uyg‘unlashtirish) singan t a ’lim - 
ning yangi turlariga o ‘tish o‘qitish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
3. Oliy m aktab o ‘quv rejasi, d astu ri va ularga asoslanib c h o p
qilinadgan darsliklar, qo‘llanm alar, ishlam alar, m a’ruza m atn la rin i 
qaytadan ko‘rib chiqish, ulami m am lakatim iz hududlari xususiyatlarini 
hisobga olib takom illashtirish, yan ad a puxtalashtirish, m utaxassislikka 
bevosita aloqasi b o ‘lmagan o ‘quv fan larin i (m ateriallarini) o q ilo n a
qisqartirish inson omilini hisobga o lish demakdir:
a) talabalam ing psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olib, a u d i- 
toriya mashg‘ulotlarini kichik k urslarda 24 soat, katta kurslarda 28 soat 
qilib belgilash m ustaqil fikrlashga, ijobiy izlanishga puxta zam in h o z ir- 
laydi ham da ishchanlik qobiliyatiga p u tu r etkazmaydi va bu psixologik 
voqelik bosqichm a-bosqich am alga oshirilishini ta’minlaydi;
b) jahon ilg‘or tajribasiga asoslangan holda nazariy va amaliy bilim lar 
nisbatini 30:70 etkazish kasbiy m alakalarini takomillashtirishga xizm at 
qiladi; bizning mutaxassislar boshqa m am lakatlar kadrlaridan nazariy 
jihatdan ustunlar, lekin ko‘nikm alar egallash ancha zaifdir; ana sh u y o ‘l 
bilan kundalik talaba faoliyatini ikki qism ga ajratish imkoniyati yaratiladi 
(9-12;13-17), bu esa, o‘z navbatida, uy topshiriqlarini keskin qisqartirishga 
olib keladi, ijodiy izlanish, m ustaqil fikrlash tanqidiy m u n osabatn i 
talabalarda shakllantiradi; (o‘qituvchilar nazariy yuklamasini 280 soat 
qilib belgilash o ‘qitish sifati, sam aradorligini oshiradi);
c) o ‘quv dasturini mumkin q a d a r ixchamlashtirish — uni rejalash- 
tirishni o so n lash tirad i; m a ’Ium ki, 2 soatga m o‘ljallangan d a s tu r
mavzusida o ‘rtacha 30 ta ilmiy tu sh u n c h a , atam a mujassam lashgan, 
lekin ulam ing mohiyatini ochib b erish ju d a mushkuldir; bizningcha, 
yuzakilik aynan shundan kelib c h iq ad i, m ulohaza o ‘m ini t a ’kidlov 
egallaydi xolos: buning u c h u n m u h im tu sh u n c h a la r, t a ’rif la r , 
teo re m a lar ta n la b olinishi, y o rd a m c h ila rin i esa m a n b a la r b ila n
tanishishga yo‘naltirish ma’qul, a n a shu n da chalkashliklar barham topadi;

---

d) o ‘qitishni faol u slu b lar negiziga qurish lozim , toki bunda 
o ‘qituvchi bilan talaba ham korligi ustuvor o ‘rin egallasin; test, bahs, 
ishbilarm onlik o ‘yinlari, qiyinlashtirilgan pedagogik m uam m o, evri- 
stik a, trening, p six o d ra m a , boshqotirm a, fikrlar jangi kabi faol, 
m ustaqillikka etaklovchi o ‘qitish m etodlari va shakllari oliy ta ’limning 
negiziga aylansin; kom pyuterlashgan ta ’lim , m asofadan o'qitish (in­
tern e t) va hokazolar z a m o n talabi, ehtiyoji, zaruratidir;
e) darslik va q o ‘llanm alar hajm i o ‘spirinlarning yosh xususiyatlari, 
im koniyatlariga m u tlaq o m os tushishi lozim, chunki 17-18 yoshlik 
talabalam ing diqqat barqarorligi 60 m inut atrofida, m abodo m atn 
hajm i katta b o ‘lsa, u ni o ‘zlashtirish darajasi shunchalik qiyin kechishi 
kuzatiladi; radio va televideniya diktori bir bet m atnni (1680 alomatni) 
2 m inutda o ‘qiydi, b iro q o'zlashtirm aydi, agar b u jarayon psixologik 
jih a td a n tahlil qilinsa, u h o ld a tushunish uchun (ilmiy tilda bitilganligi 
hisobga olinsa) 3 m arta k o ‘p vaqt sarflanadi; 10 bet m atnga bir soat 
v aq t talab qilinadi, ag ar 3 ta fandan m ustaqil topshiriq berilgan 
b o ‘lsa, u taqdirda m atnlam i egallash ko‘rsatkichi yanada pasayib ketishi 
shak-shubhasiz; darslik sahifalari h ar xil shriftda berilishi, ajratib ko‘rsa- 
tishi, qoram tirroq qilinishi, tagiga chizilishi va hokazolar vosita sifatida 
xizm at qiladi; hatto ja h o n psixologlari talabiga binoan darslik (qo‘llan- 
m a) paralingvistik, ekstralingvistik, proksemik qonuniyatlarga asoslan- 
gan holda yozilsa, u n ing m atn la m i egallash ko‘rsatkichi ko‘tariladi, 
ishchanlik qobiliyati y o ‘qolm aydi, aqliy zo 'riqish, asabiy taranglik 
hodisalari m um kin q a d a r kam ayadi.
4. 
Talabalarda fikrlashni shakllantirish, ijodiy izlanishga o ‘rgatish, 
tanqidiy tafakkum i tarkib to p tirish — oliy m aktab psbcologiyasining 
d o lza rb m u am m o la rid a n b irid ir. U larda yuqoridagi jarayonlarni 
shakllantirish faol ta ’lim iy uslublardan foydalanish natijasida ro ‘yobga 
chiqishi m um kin. S h u n in g d ek , m ashg‘ulotdan tashqari davrlarda, 
m ustaqil faoliyatni am alga o shirishda yoki o ‘qituvchi tom onidan unga 
talab alam i o ‘qitish o rq ali erish ilad i, xolos. Maxsus m ashg‘ulotlar 
ularga mustaqil ravishda b ilim olish vositalari bilan qurollantiradi:
a) fan to ‘garaklari, tezis, referat, kurs ishi, bitiruv ishi, birlamchi 
m anbalar bilan shug'ullanish kezlarida muayyan maqsad amalga oshadi 
va u yoki bu darajada shaxsiy, prosessual xislatlari tarkib topa boshlaydi;
b) iste’dodli talabalar faoliyatini tashkil qilish; birinchidan, fanlar 
b o ‘yicha erishilgan k o ‘rsatkichlar iste’dodning aynan o ‘zi emas, albatta 
b u birgina m ezoni, xolos; ikkinchidan, iste’dod topshiriqlar rang- 
barangligini tushunish va u la m i echishni uddalash; uchinchidan, ijodiy 
un surlam ing mavjudligi va uzluksizligi; to ‘rtinchidan, vaqt tejam- 
148

---

korligi, bashorat qilish layoqatining m avjudligi; beshinchidan, n o - 
standart topshiriqlam i bajarish, shuningdek, shartlari etishmasligi va 
ortiqchaligini payqash (sezish) yoki antisim patiyaga moyillik hukm
surishi; maxsus dastu r asosida, alohida tartib d a m ashg‘ulotlar uyush- 
tirish; ijodiy izlanishni xohish, layoqat, m ayil va m otivdan kelib 
chiqqan hoida tashkil qilish iste’dodlilar kam o lotin i oqilona am alga 
oshirish bilan yakunlanadi.
5. 
Talabalam i milliy g ‘oya va m illiy istiqlol m afkurasi ruhida 
tarbiyalashni am alga oshirish m u h im m u am m o la r sarasiga kiradi. 
Vatanparvarlik, fldoiylik yuksak his-tuyg‘u la m i talabalarga maxsus 
ravishda sh akllantirish orqali ham d a ijtim oiy-siyosiy fan asoslari 
mohiyatiga singdirish yordami bilan ulam ing ongiga yo‘naltirish hoziigi 
zam on oliy m aktab psixologiyasining dolzarb m asalalaridan b in sifatida 
alohida aham iyat kasb etadi.
Yuqoridagi m uam m olam i hal qilish ta iim -ta rb iy a jarayonini tako- 
millashtirishga xizm at qiladi, sifat darajasini orttiradi.
Tadqiqotlarda talabalar deganda, m o d d iy va m a’naviy ishlab 
chiqarishda ijtim oiy hayotga va m utaxassislikka oid rollam i m uayyan 
qoida va maxsus dastur asosida bajarishga tayyorlanayotgan ijtimoiy 
guruhi tushuniladi.
Oliy o ‘quv yurtidagi ta iim n in g o ‘ziga xos xususiyatlari talaba- 
lam ing boshqa ijtim oiy guruhlar bilan (u lar xoh rasm iy, xoh norasm iy 
boiishidan q a t’iy nazar) m uloqotga kirishi u c h u n m uhim im koniyat 
yaratadi. Talabalik davrining asosiy xususiyatlaridan biri, ijtim oiy 
etuklikning jadal surat bilan ro ‘yobga chiqishidir. Talabalik davri 
o ‘spirinlikning ikkinchi bosqichidan iborat b o iib , 17-22-25 yoshni 
o ‘z ichiga oladi va o ‘zining qator b etak ro r xususiyatlari va qaram a- 
qarshiliklari bilan xarakterlanadi. Shu boisdan o ‘spirinlik davri shaxsning 
ijtimoiy ham da kasb mavqeini anglashidan boshlanadi. M azkur pallada 
o'spirin o ‘ziga xos ruhiy inqiroz yoki tanglikni boshidan kechiradi, 
ju m lad a n , k a tta la rn in g h a r xil k o ‘rin ish d a g i (unga yoqish yoki 
yoqm asligidan q a t ’iy nazar) ro lla rin i te z s u r ’a tla r bilan b ajarib 
ko‘rishga intiladi, turm ush tara n in g y a n g ijih a tlarig a ko‘nikaboshlaydi. 
Katta odam lam ing turm ush tarziga o ‘tish jarayoni shaxsning kam ol 
topish xususiyatlariga b o g iiq ichki q arshiliklam i keltirib chiqaradi.
6.2. Oliy ta ’limning bosh m ezoni va uning 
amaliy aham iyati
Davlat t a i i m i stan d artlarin i ishlab c h iq ish va u lam i y an ada 
takomillashtirish oliy m aktab psixologiyasi fani oldiga „inson-inson“ ,

---

ya’ni „subyekt-subyekt“ munosabatlarini oqilona, odilona va omilkorlik 
bilan hal qilish vazifasini q o ‘yadi. Oliy o ‘quv yurtlari tom onidan
tayyorlanayotgan mutaxassislar va ulam ing m azkur ixtisoslikda m u- 
vaffaqiyat bilan faoliyat ko‘rsatishi, ish yuritishi o ‘sha sohaning mavqeini 
muayyan darajada yuqori ko‘taradi. Oliy m aktabning mahsuloti — bu 
ta y y o rla n a y o tg a n k a d rla ri sa n ala d i, x u d d i shu bois oliy o ‘quv 
yurtlarining n u fo ‘zi ulam ing bosh m ezonlarida o ‘z ifodasini topadi. 
Bular qatoriga quyidagi m ezonlam i kiritish maqsadga muvofiqdir:
1. Oliy o ‘quv y u rtid a m u taxassislarning kasbiy tayyorgarligi 
(m u a y y a n p ro fe s s io g ra m m a , p ro fe ssio g ra fiy a , psix o g ram m ag a 
asoslangan h o ld a ulam in g kasb egasi sifatida shakllanganligi).
2. Oliy m aktablarda mutaxassislami kasbiy tayyorlashning darajasi, 
sifati (ulaming um um iy m a’lumotliligi, saviyasi, maxsus bilimlari, amaliy 
ko‘nikma va malakalari, turli vaziyatlarda ulardan foydalanish imkoniyati).
3. M utaxassislikka oid kasbiy faoliyatning m uhim shart-sharoitlari, 
qo‘yadigan talabi, o 'ziga xos xususiyatlari („inson-inson“ , „inson- 
texnika“ , „in so n -o b ra z “ va boshqalar).
4. Mutaxassis yoki bo‘lg‘usi kasb egasining individual-tipologik (tem ­
peram ent, irsiy alom atlar, tug‘m a m ayllar), jins va yosh xususiyatlari 
(ilk o ‘spirinlik, o‘spirinlik va bunda biologik rivojlanishning ta’siri, o ‘mi).
O datda, oliy m aktab ta ’limi (o ‘qitish tizim i) ikki yoqlama (o‘zaro 
ta ’sir o ‘tkazishga) y o ‘nalgan aqliy jara y o n (obyekt bilan subyekt, 
subyekt-subyekt ten g huquqli m u n o sab atlard an iborat) b o ‘lib, bu 
saboq oluvchi (talab a) bilan saboq beruvchi (o ‘qituvchi)lam ing faol 
qatnashuvida o ‘z ifodasini topuvchi ham korlik faoliyati va shaxslararo 
m uom alasidan iboratdir. Buning natijasida talabada o ‘zaro ta’sir orqali 
m uayyan darajadagi bilim lar, kasbiy k o ‘nikm alar, malakalar, odatlar, 
uquvlar hosil b o ‘ladi.
0 ‘qituvchining talabaga ta ’sir o ‘tkazishi natijasidagina mazkur 
narsalar (bilim , k o £nikm a, m alaka, odat) tafakkur yordam ida aql- 
idrok tufayli shakllanishi m um kin, b u esa o ‘z navbatida, ruhiy zo ‘ri- 
qish, asabiy taranglik, jiddiylik, faollikni va intilishni vujudga keltiradi. 
T a’lim talaba shaxsining faollik k o ‘rsatishi uchu n zarur shart-sharoitlar 
tug‘dirish im koniyatiga ega, ch u n o n c h i, saboq oluvchi faoliyatini 
uyushtiradi (tashkillashtirishga yordam beradi), uni maqsadga muvofiq 
yo‘naltiradi, jara y o n n in g kechishini n azorat qiladi ham da axborot, 
m a ’lum ot, xabar, vosita, usul, operasiya kabilar bilan ta ’minlaydi.
Shuni alo h id a t a ’kidlab o ‘tish joizki, talabalam ing bilim olish 
qobiliyati, iste’d o d i, zehni va uquvchanligining rivoji ko‘p jihatdan 
uchta m uhim om ilga bog'Iiqdir.

---

1. Talabalar tom onidan o ‘zlashtirilgan bilim lar va k o ‘nikm alam ing 
puxtaligi, barqarorligi, m ustahkam ligi (chunki u la m i o ‘zlashtirish 
jarayonida b a’zi bir salbiy qusurlik jihatlari kelib q o ‘shiladi).
2. 0 ‘quv va tarbiyaviy ishlam i oqilona tashkil etish va nazorat 
qilish — talabalaming o ‘qishga m unosabatlarining (motivasiyalarining), 
ya’ni ichki turtkilari majmuasining m uhim shartidir (talaba shaxsining 
o ‘ziga xos xususiyati, mavzuning ijtimoiy-shaxsiy aham iyatliligi, o ‘quv 
fani b o ‘lim ining dolzarb m uam m olarga boyligi va hokazo).
3. Talabalam i mustaqil (faol, ijodiy, nostandart) ravishda oqilona 
bilim olishga o ‘rgatish (o‘qituvchining tinglovchilarda m ustaqil aqliy 
faoliyat uyushtirish va tashkil etish usullari, vositalari, texnologiyasi 
bilan ishlash ehtiyoji, m otivi, m ayili, qiziqishi, hissiy intilishini 
uyg‘otishi) va bu sohada muayyan m aslahatlar, tavsiyalar ishlab chiqish 
um um iy m aqsad nam oyon b o ‘lishining kafolati (garovi) dir.
Shuni unutmaslik lozimki, oliy m aktablarda fan asoslarini egallash 
sifati,