E. M. Colocassides College of Tourism & Hotel Management, Doctor of Science in

Pedagogik jarayonda integratsiya tushunchasi 
Sherzod To’liboyevich Davlatov 
Zebo To’liboyevna Davlatova 
Inobat Yo’ldashevna Salayeva 
Ra’no Ikrom qizi Madaminova 
Urganch tuman 48-maktab 
Shoira To’liboyevna Davlatova 
Urganch tuman 32-maktab 
 
Аннотация: 
Maqolada mahalliy va xorijiy pedagogik adabiyotlarda 
integratsiya tushunchasini aniqlashning turli yondashuvlari muhokama qilinadi. 
Калит сўзлар:
Integratsiya, kooperativ kurslar, pedagogika 
The concept of integration in the pedagogical process 
 
Sherzod Toliboyevich Davlatov 
Zebo Toliboyevna Davlatova 
Inobat Yuldashevna Salayeva 
Rano Ikrom qizi Madaminova 
Urgench district school 48 
Shoira Toliboyevna Davlatova 
Urgench district school number 32 
Abstract:
The article discusses different approaches to defining the concept of 
integration in local and foreign pedagogical literature. 
Keywords:
Integration, cooperative courses, pedagogy 
Maqolada 
mahalliy 
va 
xorijiy 
pedagogik 
adabiyotlarda 
integratsiya 
tushunchasini 
aniqlashning 
turli 
yondashuvlari 
muhokama 
qilinadi. 
Ta’kidlanganidek, pedagogik jarayonda integratsiya tushunchasi ilk bor tilga olingan 
paytdan boshlab bugungi kungacha turli shakl va mazmun kasb etib, jadal rivojlanib 
bormoqda. Ta’kidlanganidek, integratsiya o’qitish va tarbiya jarayonini tashkil 
etishning maqsadlari, tamoyillari va mazmuni birligining ifodasi bo’lib, uning 
faoliyati natijasi o’quvchilarda bilim va ko’nikmalarning sifat jihatidan yangi yaxlit 
tizimini shakllantirishdir. . 
Integrasiyani pedagogik jarayonda amalga oshirish masalasi falsafa tomonidan 
to’plangan va umumlashtirilgan bilimlar bir fan doirasiga sig’may qolgan, natijada 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
537

---

falsafadan mustaqil bilim sohalari ajralib chiqa boshlagan bir paytda paydo bo’ldi. 
Fanlarning tabaqalanishi, o’z navbatida, o’quv fanlarini alohida o’qitishga o’tishga 
olib keldi. Parchalanish jarayonida, pedagogika tarixi guvohlik berishicha, bilimlar 
o’rtasidagi tabiiy bog’liqlik buzildi, bu haqiqiy dunyo ob’ektlari va hodisalari 
o’rtasida mavjud. 
Faylasuf-gumanist, jamoat arbobi Komenskiy birinchilardan bo’lib ta’lim va 
tarbiyaning ob’ektiv qonuniyatlarini tizimga kiritishga, avvalgi pedagogika javob 
bera olmagan savollarni hal etishga harakat qildi. Komenskiy talaba ongini hissiy 
idrok qilinadigan dunyo narsa va hodisalari bilan tanishtirish orqali boyitishga 
chaqirdi. Komenskiyning evolyutsiya nazariyasiga ko’ra, tabiatda, shuning uchun 
ta’lim va tarbiyada hech qanday sakrash bo’lishi mumkin emas [3]. U istiqbolli 
ta’limni ko’rdi, unda talaba dunyoning yaxlit tasviri bilan ta’minlanadi. Komenskiy 
shunday deb yozgan edi: "O’zaro bog’liq bo’lgan hamma narsani bir xil aloqada 
o’rgatish kerak" [10]. 
Pedagogik jarayonda integratsiya zarurligini asoslashga birinchi urinish I.F. 
Gerbart. U o’rganishning to’rt bosqichini aniqladi: aniqlik, assotsiatsiya, tizim va 
usul. Agar Gerbartning dastlabki ikki bosqichi bilim olishga qaratilgan bo’lsa, oxirgi 
ikkitasi ilgari o’rganilgan narsalarni bog’lash va "yangi bilimlarni o’zlashtirish uchun 
o’ziga xos ko’prik yaratish" uchun mo’ljallangan. Gerbartning ta’kidlashicha, "ruhiy 
muhit sohasi" hozirgi vaqtda olingan bilimlar bilan bog’liq holda ilgari olingan 
bilimlarni takrorlash qobiliyatida namoyon bo’ladi. 
Ta’lim va tarbiyani tashkil etish va mazmunida sezilarli o’zgarishlarni amalga 
oshirishga hissa qo’shgan Ushinskiy o’rganilayotgan ob’ektlar va hodisalar 
o’rtasidagi bog’liqliklarning didaktik ahamiyatini eng to’liq psixologik-pedagogik 
asoslashni ta’minladi. U o’zining “Inson – tarbiya sub’ekti” asarida real olam narsa 
va hodisalarining obyektiv munosabatlarini aks ettiruvchi turli assotsiativ 
bog’lanishlardan xulosa chiqaradi. Ushinskiy nazariyasida fanlararo aloqalar g’oyasi 
o’qitishning tizimli tabiatining umumiy muammosining bir qismi sifatida paydo 
bo’ldi. U umumiy fanlar tizimida tushunchalar va ularning rivojlanishi o’rtasidagi 
bog’liqlik o’quvchi bilimining kengayishiga va chuqurlashishiga olib kelishi va 
mashg’ulot yakuniga ko’ra ular bilimlarni to’plash jarayonida tizimga kiritish 
qanchalik muhimligini ta’kidladi. yaxlit dunyoqarash tizimi [12]. 
Shunday qilib, XVII-XIX asrlar olimlari-pedagoglari. Ta’limdagi integratsiyani 
o’quv jarayonida real dunyoning o’zaro bog’liqligini aks ettirish, o’rganilayotgan 
mavzular va hodisalarni yagona ajralmas zanjirga birlashtirish istagida namoyon 
bo’ladigan zarurat sifatida qaradi, bu esa, o’z navbatida, uyg’un rivojlanishni 
ta’minlashi kerak edi.
Ta’limdagi integratsiya birinchi marta Buyuk Britaniyada 20-asrning boshlarida, 
Yevropa olimlari "kooperativ kurslar" deb ataladigan kurslarni ishlab chiqishganida, 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
538

---

amaliyotga tatbiq etildi, ularning mohiyati kasbiy bilimlarni amaliy faoliyat bilan 
integratsiya qilishdan iborat edi. Keyinchalik, bu kurslar Evropa va Amerika 
Qo’shma Shtatlaridagi ko’plab kollej va universitetlarda mashhur bo’ldi. Xorijiy 
ekspertlarning fikriga ko’ra, hamkorlikdagi ta’lim integratsiyaning alohida turi 
sifatida, umuman olganda, pedagogik jarayonga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va 
mutaxassislarni tayyorlashning sifat jihatidan yangi shaklidir, bu esa shaxsning har 
tomonlama rivojlanishiga imkon beradi. chuqur o’rgatish [15]. 
Keyinchalik, 1920-yillarda Rossiyada o’rganishni hayot bilan, talabalarning 
ishlab chiqarish mehnati bilan uyg’unlashtirish uchun integratsiyadan foydalanish 
tajribasi ishlab chiqildi. Mahalliy pedagogikada V.Ya.Stoyunin, N.V.Bunakov, 
V.I.Vodovozov, B.G.Ananiev va boshqalar. Ular o’quv jarayonidagi integratsiya 
predmetning tizimi va mantig’ini hamda alohida mavzular va masalalar o’rtasidagi 
mavjud aloqalarni tushunishni o’z ichiga oladi, deb hisoblashgan, shuningdek, ta’lim 
jarayonida integratsiyadan foydalanishning bir qator afzalliklarini ta’kidlaganlar - bu. 
bilimlardan o’zaro foydalanish; materialning takrorlanishini bartaraf etish; 
qarashlarning yaxlit tizimini shakllantirish. 
Bu davrda ilg’or o’qituvchilarning ta’lim jarayoniga integratsiyalashuv haqidagi 
qarashlari o’quv rejalari va dasturlarini qurishga yangicha yondashuvda o’z ifodasini 
topdi. Bu yondashuv “integratsiyalashgan yondashuv” deb ataldi, uning maqsadi 
maktab va hayot o’rtasidagi munosabatni o’rnatish edi. Kompleks dasturlarda bilim, 
ko’nikma va malakalar uchta asosiy g’oya atrofida belgilandi: tabiat, mehnat, 
jamiyat. Lekin ta’lim mazmunida bilimlarning yagona tizimini yaratuvchi, o’quv 
fanlarining ichki mantig’ini buzmaydigan bu majmualar o’rtasidagi bog’liqlik 
o’rnatilmagan. Keng qamrovli dasturlar o’qituvchilar tomonidan tanqid qilindi, 
chunki ularning fikriga ko’ra, "haddan tashqari integratsiya fanlarning to’liq inkor 
etilishiga olib keldi" [5]. Biroq, ular o’quv rejasi va o’quv rejasini loyihalashda 
kompleks yondashuvni qo’llashga urinishlar ijobiy ta’sir ko’rsatdi, deb hisoblashdi. 
Xususan, olimlar integratsiyalashgan yondashuv “ta’limning asosiy g’oyalari atrofida 
bilim, ko’nikma va malakalarni uyg’unlashtirish tajribasini berganligini ta’kidladilar. 
Ushbu tajribaning kamchiliklari g’oyalarning o’zida emas, balki ularni amalga 
oshirishdadir ”[13]. 
XX asrning 30-yillarida. Qurilishi predmetli bo’lgan yangi dasturlarni joriy 
etishga urinishlar bo’ldi. Shu munosabat bilan, turli xil bilimlarni birlashtiruvchi 
"yadrolarni" aniqlash vazifasi qo’yildi, ya’ni ta’lim jarayoniga integratsiyalashuv 
muammosi hali ham ta’lim mazmunini belgilashda asosiy o’rinlardan biriga qo’yildi, 
ammo bu qoida amaliy qiyinchiliklarga, 50-yillarning o’rtalariga qadar amalga 
oshirilmadi. 
50-yillarda pedagogik jarayondagi integratsiya o’quv jarayoniga tizimli 
yondashish nuqtai nazaridan ko’rib chiqildi. Tizimli yondashuv ostida olimlar 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
539

---

miyaning tizimli tabiatining fiziologik va psixologik kontseptsiyasiga mos keladigan 
turli hodisalarning o’zaro bog’liqligi ta’rifini tushundilar. Shundan kelib chiqib, 
psixolog B.G.Ananiev sezgilarning o’zaro ta’sirini ochib berdi va ularning murakkab 
tizimini ko’rsatdi, bu esa pirovard natijada "insonning ob’ektiv voqelikni hissiy aks 
ettirishning yaxlitligini, moddiy dunyoning birligini" ta’minlaydi [1]. Ananyev 
boshchiligida barcha o’quv dasturlari uchun fundamental ilmiy kontseptsiyalarni 
ishlab chiqish bosqichlarini ko’rsatadigan "muvofiqlashtiruvchi tarmoq" yaratildi. U 
o’qituvchilar va o’qituvchilarga bir fandan boshqasini o’rganayotganda materialdan 
foydalanishga yordam berdi. 
Shunday qilib, pedagog olimlar integratsiyani o’quv jarayonidagi mazmunli 
o’zgarishlar bilan bog’lashdi. Ular bilimlarning mazmuni, o’quv materialining 
tuzilishi, dars tuzilishiga bog’liqligini aniqladilar, mavjud ta’lim standartlarini 
o’zgartirishga va yangi o’quv dasturlarini yaratishga harakat qildilar. 
XX asr oxiriga kelib. pedagog olimlarning sa’y-harakatlari bilan pedagogik 
jarayonda integratsiya tushunchasini ochib beruvchi anchagina uyg’un qarashlar va 
g’oyalar tizimi yaratildi. Umuman olganda, integratsiya deganda ma’lum bir fan 
sohasi bo’yicha umumlashtirilgan bilimlarning ma’lum chegaralarda, bir o’quv 
predmeti bo’yicha birlashishi tushuniladi. Ushbu assotsiatsiya turli o’quv fanlari 
bo’yicha ta’lim mazmunining o’zaro izchilligini, ta’limning umumiy maqsadlari bilan 
ham, o’quv va tarbiyaviy vazifalarni hisobga olgan holda belgilanadigan materialni 
qurish va tanlashni nazarda tutadi. 
Bugungi kunga qadar pedagogik jarayonda integratsiya muammosi turli 
pozitsiyalardan o’rganilgan - bu integratsiyaning umumiy nazariy va pedagogik 
jihatlari, ilmiy bilimlarni integratsiyalashuvi va differentsiatsiyasi masalasi, amaliy 
sintez muammosi, shuningdek kurs. kasb-hunar ta’limidagi integratsiya jarayonlari. 
Integratsiyaning pedagogik jihati V.S.ning tadqiqotlarida o’z aksini topgan. 
Bezrukova, G.M.Dobrova, V.M.Maksimova, O.M.Sichivitsa, I.P.Yakovlev va 
boshqalar. Jumladan, Yakovlev integratsiyani jamiyat, fan va ta’lim taraqqiyotining 
yetakchi tendentsiyasi deb atagan holda, ta’limda integratsiya jarayonlarining eng 
muvaffaqiyatli kechishi uchun shart-sharoitlarni aniqlashning katta ahamiyati va 
“ularning nazariy jihatdan zarurligini ta’kidlaydi. tahlil” [18]. Dobrov, o’z navbatida, 
fanni turli xil kelib chiqadigan bilimlar bilan to’ldirish, ushbu bilimlarni sintetik idrok 
etishni ta’minlashga imkon beradigan samarali qarshi choralarni ko’rishni o’rganish 
vazifasini qo’yishini ta’kidlaydi. Bunday chora-tadbirlar sifatida u o’quv jarayoniga 
amaliy muammolarni ham, ilmiy-nazariy muammolarni ham kiritish zarurligini 
ko’radi; o’quv jarayonida kibernetik mashinalardan foydalanish; bilimlarni mustaqil 
egallashga yordam beradigan ko’nikmalarni rivojlantirishni ta’minlovchi o’qitish 
usullarining barcha bosqichlarida faol qo’llash [4]. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
540

---

Integratsiyaning mohiyatini tushunish uchun turli fanlarning o’zaro ta’siri nuqtai 
nazaridan yaxlit ta’lim mazmunini ochib berishga bag’ishlangan tadqiqotlar katta 
ahamiyatga ega. Yana bir N.G.Chernishevskiy shunday deb yozgan edi: "...bir fan 
bo’yicha bilimlar boshqalar uchun bepusht bo’lib qolsa, o’quvchilarning aqliy va 
jismoniy qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirishga erishib bo’lmaydi" [17]. Ilmiy 
bilimlarni integratsiya qilish masalasi B.M.ning asarlarida eng to’liq ochib berilgan. 
Kedrova, M.G.Chepikova, G.M.Dobrova va boshqalar. Olimlar integratsiyani ilmiy 
bilimlarni differensiatsiyalashning tarkibiy qismi deb hisobladilar. Xususan, Kedrov 
ta’kidlaganidek, ilmiy bilimlarning rivojlanishida "bir-biriga to’g’ridan-to’g’ri 
qarama-qarshi va bir-birini inkor etuvchi ikkita tendentsiya mavjud: biri fanlarning 
parchalanishi va tabaqalanishi, ularni farqlash, bilish, ya’ni integratsiyalashuvidan 
iborat" [8]. Integratsiyada Kedrov harakatni, ilmiy bilimlarning rivojlanishini 
ularning yopiq o’rganishdan o’zaro ta’sirigacha, so’ngra ularning yaxlitligiga 
qaraydi, bunda bir xil ob’ekt bir vaqtning o’zida turli tomonlardan o’rganiladi. 
Chepikov, o’z navbatida, integratsiya jarayonini tavsiflab, "turli fanlarning 
birlashishi, ilmiy bilimlarning sintezi natijasida aqlning moddiy dunyoning eng ichki 
sirlariga kirib borishi uchun eng qulay sharoitlar yaratiladi" deb ta’kidladi. 16]. 
Pedagogik jarayonda amaliy integratsiya masalalari ko’plab ilmiy ishlarda o’z 
aksini topgan (S.M.Arefieva, S.Yu.Burilova, V.V.Guzeev, V.A.S.Yu.Strashnyuk va 
boshqalar). Amaliy integratsiya turli xil texnikalar, usullar va o’rganish yo’llaridan 
foydalanishni o’z ichiga oladi. Bu, birinchi navbatda, integral kurslarni yaratish, 
fanlar va ularning tarkibiy qismlarini birlashtirishdir. Pedagogik jarayonda 
integratsiyani amalga oshirishning turli usullarini taklif qilgan holda, mualliflar 
ularning o’qitish va tarbiya jarayoniga ijobiy ta’sirini ta’kidlaydilar va bir qator 
afzalliklarni ta’kidlaydilar: materialning takrorlanishini istisno qilish; yangi 
materialni o’rganishda allaqachon olingan bilimlarga tayanish qobiliyati; o’quvchi 
ongida dunyoning yaxlit manzarasini, ilmiy bilim va ko’nikmalar asoslarini 
shakllantirish va buning natijasida bilim olishga qiziqishni oshirish. 
Hozirgi bosqichda umumta’lim va oliy o’quv yurtlarining o’quv jarayonida 
integratsiyadan foydalanish masalasiga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Turli 
tadqiqotlar (I.B.Bogatova, V.G.Ivanov, O.V.Kozlova, E.M.Strizhevskaya va 
boshqalar) o’quv fanlari o’rtasidagi munosabat umumiy, politexnika va kasb-hunar 
ta’limining birligini amalga oshirish vositasi ekanligini ko’rsatadi. Xususan, kasb-
hunar ta’limida integratsiya jarayonlarining eng muvaffaqiyatli kechishi uchun shart-
sharoitlarni, shuningdek, ularning "mutaxassislarni tayyorlash samaradorligini 
oshirishga" ta’sirini aniqlashning katta ahamiyati ta’kidlangan. O’qitishda 
integratsiyalashgan yondashuvlar talabalarning shaxsiy va kasbiy intilishlarini 
bog’lash imkonini beradi; ularning o’z-o’zini hurmat qilishini shakllantirishda 
yordam berish va mutaxassislarni tayyorlash sifatini oshirishni ta’minlash. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
December 2021 / Volume 2 Issue 12
www.openscience.uz
541

---

Yuqoridagilarni umumlashtirib aytishimiz mumkinki, bugungi kunda pedagogik 
jarayonda integratsiya tushunchasini belgilash, uning mazmunining turli tomonlarini 
ochib berishda muayyan qarashlar va yondashuvlar tizimi mavjud. Umuman olganda, 
pedagogikada integratsiya deganda o’qitish va tarbiya jarayonini tashkil etishning 
maqsadlari, tamoyillari va mazmuni birligini ifodalashning eng yuqori shakli 
tushuniladi, uning faoliyati natijasi sifat jihatidan yangi yaxlit shakllanishdir. 
talabalarda bilim va ko’nikmalar tizimi. Ta’limdagi integratsiya muammosini har 
tomonlama o’rganish uning ahamiyati va pedagogik jarayonga ijobiy ta’sirini 
tasdiqladi, bu tizimli fikrlash, o’z faoliyatini ongli ravishda tahlil qilish, sharoitlarda 
mustaqil harakat qilish qobiliyatiga ega zamonaviy shaxsni rivojlantirish istagida 
ifodalangan. noaniqlik, shuningdek, yangi bilim va ko’nikmalarga ega bo’lish.