Fiziologiyasi va gigiyenasi

5. 4. Odam oliy asab faoliyatining sifatiy xususiyatlari
I. P. Pavlovning voqelikni ikki signalli tizim lari haqidagi
ta ’limoti. 
Odamlarning oliy asab faoliyati ham hayvonlardagi kabi 
reflektor xarakterga ega. Odamlarda ham shartli reflekslar tashqi 
dunyoning yoki organizmning ichki holatining turli signaliariga 
hosil qilinadi. Odamlarda ham tashqi tormozlanish yuz berib ichki 
torm ozlanish ham rivojlanadi.
Voqelikning birinchi signal tizimi odamlar va hayvonlar uchun 
umumiy bo'lib aniq signallarni, predmetlar va tashqi muhit hodi- 
salarini tahlil qiluvchi va umumlashtiruvchi tizimni tashkil qila­
di. «Hayvon uchun voqelik» bevosita koi'ish, eshitish va boshqa 
retseptorlarining maxsus hujayralaridan katta sharlarga keluvchi 
qo'zg'atuvchilar yoki ularni izlaridan ham sintezlanadi.
Bu voqelikning odam va hayvonlar uchun umumiy bo'lgan bi­
rinchi signal tizimidir.
Ammo insonlarning oliy asab faoliyati o'zining sifatiy jihatdan 
farq qiluvchi xususiyatlariga egaki, uni barcha hayvonot dunyosidan 
ustun qo'yadi. Hayvonlarga nisbatan odam larda shartli reflekslar 
ju d a tez hosil boMsada o'zlarining uzoq muddat saqlanib qolishi 
bilan farq qiladi. Qо ' zg ' atuvсhiiarning murakkab komplekslariga 
reflekslar yengil hosil bo'ladi. faqat bulargina odamlarning hay- 
vonlardan asosiy farqini tashkil etmaydi.
Insonlarning shakllanishi mehnat faoliyati bilan b o g iiq , 
odamlarning jam oa bo'lib mehnat qilishi burro-burro gapirish 
nutqining rivojlanishini ta’minladi va u. o ‘z navbatida, bosh miya 
katta yarim sharlariga yangi faoliyat kiritdi. Yuqori darajada rivoj- 
langan ong, aniq fikr yuritish faqatgina odam larga xos bo'lgan 
xususiyatdir. Bularning rivojlanish jarayonida miyaning ishlash
149
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mexanizm iga odam larda «favqulodda qo'shilish» yuz beradi. Bu 
voqelikning ikkinchi signal tizimidir. O damlarda «aytiladigan, 
eshitiladigan va kuzatiladigan birlamchi signallarning signal! aso- 
sida ikkinchi signal tizimi yuzaga keldi. rivojlandi va takomillash- 
di» (Pavlov). So'z, nutqli signallar to 'g 'rid an to ’g ’ri signallarni al- 
mashtirmasdan balki ularni mulohazalash. narsalarning ayrim bel- 
gilarini ajratish va hodisalarni, ularni aloqalarini aniqlashi mumkin.
Ikkinchi signal tizim ining yuzaga kelishi odam lar bosh miva 
katta yarimsharlari faoliyatiga yangi tamoyilni kiritdi. I. P. Pavlov, 
bizning sezgilarimiz va idrokimiz atrof-muhitga taalluqli bo'ladi- 
gan bo'lsa, bular biz uchun voqelikning birinchi signal tizimlaridir, 
aniq signallar, avvalo. so 'z. ya'ni - tovush-nutq a'zolaridan po'st- 
loqqa boruvchi kinestetik qo 'zg'alish lar - signallar signali-ikkin- 
chi signal tizimidir. Bu signallar dastlab bizni voqelikdan ajratadi 
va uni mulohaza qilishga majbur etadi. qavsiki ular dastlab umum 
insoniy eliprizm hosil qiluvchi va, nihoyat. odamning o'zi yasha- 
yotgan dunyoga hamda o 'ziga ishonchni oliy qurolli — fanni hosil 
qiluvchi bizning m e ’yordan ortiq maxsus insonlarning oliy ongini 
tashkil qiladi.
S o 'z signallar signali sifatida aniq narsalardan va hodisalardan 
chalg'ish imkonini beradi. S o 'z signallarining rivojlanishi o'zining 
ko'rinishlaridan, fikrlardan chalg'itish va mulohaza qilish imkonini 
berdi.
Ikkinchi signal tizimi ijtimoiy tomondan ta'm inlanadi. Jamiyat- 
dan tashqari, boshqa odam lar bilan muloqotda bo'lm aslik. uning 
rivojlanishiga yo'l qo'ym aydi. Yosh bolani hayvonlar to'dasiga 
tushib qolishi va u yerda voyaga yetishi tufayli u (M augli-bola) 
odam lar gapini tushunmaydi. gaplasha olmaydi va ularni gapirish- 
ga o'rganish imkoni bo'lm aydi. Bu haqda yoshlik paytidan boshlab 
uzoq muddatga jam iyat bilan aloqada bo'lm agan odam larda olin- 
gan m a’lumotlar dalolat beradi. Ular odamlar gapini esdan chiqarib 
vuboradilar.
Birinchi va ikkinchi signal tizimlari bir-biri bilan uzviy bog'lan- 
gan va ular birgalikda faolivat ko'rsatadi. Bu borada odamlarning 
oliy asab faoliyati vagonadir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---