Fiziologiyasi va gigiyenasi

Organizm ning o ‘sish va rivojlanishiga gorm onlarning ta’si­
ri. 
Endokrin bezlar tizimi embrional rivojlanishning b o sh lan g ich
davrlaridan boshlaboq o'sayotgan organizmga jiddiy ta'sir k o 'rsa­
tadi.
Embrional rivojlanish jarayonlaridan boshlaboq ayrim endokrin 
bezlar faoliyat ko'rsata boshlaydi. Homilani shakllanishiga ta ’sir 
qiladi (ayrisimon bez, epifiz, m e’daosti bezining insular apparati, 
buyrak usti bezining po'stloq qismi).
Postnatal davrida endokrin bezlar organizmning fiziologik funk- 
siyalariga q o ’shilish vaqti turlicha, masalan, 1 yoshdan 6 -7 yosh­
gacha qolqonsimon bez, epifiz va ayrisimon bez (timus)lar orga­
nizmga kuchli ta 'sir ko'rsatadi. Bu davrning oxirida gipofizning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

oldingi qismining faolligi tezlashadi, ularning gormonlari bolalarn­
ing jinsiy yetilishi davrigacha to 'g 'ri chiziqli o'sishning aniqlovchi 
asosiy omili bo'lib qoladi.
7 
yoshdan 15-16 yoshgacha gipofizning funksiyasi keskin tez­
lashadi, pubertat davrida esa jinsiy bezlarning faoliyati aniq na- 
m oyon bo'ladi, murakkab neyrogormona'ili o'zgarishlar yuz beradi: 
epifizning gipotalamusni tormozlovchi ta'siri pasayadi. gipofizdan 
gonadotrop gormonlarining sekretsiyasi tezlashadi, buyrakusti 
bezi p o'stlo g 'id an ikkilamchi jinsiy belgilarni namoyon bo'lishini 
ta ’minlovchi androgenlarni ishlab chiqilishi tezlashadi.
8. 3. Qalqonsimon bez
Qalqonsimon bez kekirdakning oldi tom onidajoylashgan bo'lib, 
u ikkita yon qismlardan va bo'yinchasidan iboratdir. Bu bez juda 
ko'plab qon tomirlari va limfatik tom irlar bilan ta'm inlangan. Q al­
qonsimon bez qon tom irlaridan 1 daqiqada. ushbu bezning massiga 
nisbatan 3-5 marta ortiq qon oqib o'tadi.
Qalqonsimon bezning yirik hujayralari kolloid moddalar bilan 
to 'la follikulalar hosil qiladi. Bu moddalar tarkibiga yod bilan ami- 
nokislotalar birikmasi shaklidagi bez tom onidan ishlab chiqilgan 
gorm onlar kiradi.
Yangi tug'ilgan bolalarda bezning massasi 1 g ga yaqin b o is a , 
5-10 yoshlarda - 10 g. 12-15 yoshiarda bezning massasi sezilarli 
darajada ortib voyaga yetgan odam larnikiga deyarli yetib qoladi -
25-35 g.
Qalqonsim on bezning gormoni — tiroksin 65 % g ach ay o d saqlay- 
di, Tiroksin - organizmdagi moddalar almashinuvining juda kuchli 
stimulatori hisoblanadi: u oqsillar, yog'lar va uglevodlar almashi- 
nuvini tezlashtiradi. mitoxondriyalardagi oksidlanish jarayonlarini 
faollashtiradi va bu esa energiya almashinuvining tezlashishiga olib 
keladi. Ayniqsa, homilaning rivojlanishida to'qim alarning o'sishi 
va tabaqalanish jarayonlarida gormonning roli juda muhimdir.
240
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qalqonsimon bezning gormonlari markaziy asab tizimiga 
stimullovchi ta'sir ko'rsatadi. Bu bez gormonlarining qonga ye- 
tarlicha tushmasligi yoki b o im aslig i aqliv rivojlanishni keskin 
to'xtashini ko'rsatadi.
Olmoniyalik hakam K. Bazedov 1840- vilda birinchi bo'lib qal­
qonsim on bezning m e'yoridan ortiq funksiyasi (giperfunksiyasi) 
bilan bog'liq bo'lgan kasalliklar haqida vozgan edi. Bu kasalliklar 
uchun xarakterli belgi bo'lib, qalqonsimon bezning kattalashishi 
(zob), ko'zni tashqari tom onga chiqib ketguday ko'rinishi (k o'z ol- 
machalari o 'z orbitasidan chiqadi), m oddalar almashinuvi ortadi va 
bu belgi jiddiy darajada oriqlab ketish bilan ko'rinishi hisoblanadi. 
K o'pchilik hollarda pulsning soni 1 daqiqada 180-200 martagacha 
yetadi. Bem orlar qiziqqon, bezovta bo'ladi, ular ju d a tez charchay- 
digan, uvquning buzilishi kuzatiladi. bolalar yig'loqi bo'lib qoladi.
Bazedov kasalligi hozirgi vaqtda samarali davolash yo'llari va 
tartibiga ega.
Qolqonsimon bezi gormonlari yetishmaganda (gipofunksivasi- 
da) organizmdagi m oddalar almashinuvining m o'tadil darajasini 
ta'm in etilm asligiga va oqsil to'qim alarining zichlik holatini buzi- 
lishiga olib keladi. To'qim alar ju da bo'shashib ketadi, shilimshiq- 
li bo'lib