Олди сотди шартномаси

 
1.2. Ташқи савдо муносабатларида олди
-
сотди 
 
шартномасининг ҳуқуқий
 
асослари
 
Олди
-
сотди шартномаси нафақат мамлакат ички муомаласида, балки 
ташқи иқтисодий муносабатларда ҳам энг кўп қўлланиладиган шартнома 
ҳисобланади. Ушбу шартнома халқаро миқёсларда кенг қўлланилаётгани 
сабабли ҳам халқаро ташкилотлар томонидан унинг ҳуқуқий негизлари 
шакллантирилишига алоҳида аҳамият берилмоқда. Жумладан, 1980 йили 
Венада қабул қилинган БМТнинг Товарларни халқаро олди
-
сотди 
шартномалари ҳақидаги конвенцияси, савдо
-
сотиқда қўлланиладиган 
«Инкотермс» атамаларини талқин этиш бўйича халқаро қоидалар, шунингдек 
истеъмолчиларнинг ҳуқуқлари ҳақида халқаро
-
ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб 
чиқилган.
Вена Конвенцияси халқаро савдо
-
сотиқда кўпчилик томонидан 
қўлланиладиган
ўзига хос умумий (универсал) ҳуқуқий ҳужжат сифатида 
муҳим аҳамиятга эга. Ушбу Конвенцияда умумий ҳуқуқ ва Қитьа ҳуқуқи 
тизимларини 
савдо
-
сотиқ 
бўйича 
шартномаларининг 
турлича 
ёндашувларини, зиддиятларини юмшатиб, ҳуқуқий
-
техник жиҳатдан 
муросага келтириш ва умумий қоидалар ишлаб чиқилишига эришилган.

---

Вена Конвенцияси турли мамлакатлардаги субъектлар ўртасидаги 
товарлар олди
-
сотдисини тартибга солишга қаратилган умумий ва ягона 
меъёрларни ўзида мужассамлайди.
Конвенция, асосан, тадбиркорлик соҳасидаги халқаро олди
-
сотди 
шартномаларини тартибга солади, шу сабабли ҳам шахсий, оилавий ёхуд 
уйда фойдаланиш учун товарлар харид қилишда қўлланилмайди. Айни 
вақтда, Конвенция ундирувга қаратилган мол
-
мулкни аукционларда сотишга, 
қимматли қоғозлар, акциялар, таъминлов қоғозлари ва муомала ҳужжатлари, 
сув транспорти ва ҳаво транспорти кемалари, электр энергияси сотиб олишга 
нисбатан ҳам қўлланилмайди.
Вена Конвенцияси фақат олди
-
сотди шартномасининг тузилишини ва 
ушбу шартнома асосида тарафларда ҳуқуқ ва мажбуриятлар вужудга 
келишини тартибга солади. Шу сабабли ҳам агарда бошқача қоида 
белгиланмаган бўлса, у шартноманинг ўзи, унинг шартлари ҳақиқийлиги, 
шунингдек сотилган товарга нисбатан мулк ҳуқуқи
ҳақида шартнома 
белгилаган оқибатларга тааллуқли эмас. Шу билан бирга, Конвенция 
сотувчининг товар бирор шахснинг соғлиғини шикастланиши ёхуд ўлимига 
сабаб бўлган ҳолатлар учун жавобгарлик масалаларига ҳам қўлланилмайди.
Конвенциянинг 11
-
моддасига асосан
олди
-
сотди шартномаси ёзма 
шаклда тузилиши шарт қилиб қўйилмаган, умуман шартнома шаклига 
нисбатан талаблар мавжуд эмас. Шартноманинг мавжудлиги йўл 
қўйиладиган
далилларнинг барчаси, шу жумладан, гувоҳ кўрсатувлари 
орқали ҳам исботланиши мумкин. Вена Конвенциясида олди
-
сотди 
шартномасининг тузилиши масалалари ҳал этилган, сотувчи ва харидор 
мажбуриятлари, тарафлар томонидан шартнома шартлари бузилганда 
ҳуқуқий
муҳофаза воситалари белгилаб қўйилган, шунингдек унда товар 
шикастланган ёки нобуд бўлган ҳолларда харидорга зарар таҳликаси (хавф
-
хатари) қандай ўтиши ҳақидаги қоидалар тарафларни жавобгарликдан озод 
қилиш
асослари ва ш.к меъёрлар мавжуд.
Конвенциянинг 28
-
моддасига асосан тузук тараф шартнома 
шартларини бузган тарафдан мажбуриятни асл (натура) ҳолича бажариш 
ёхуд етказилган зарарларни тўла қоплашни талаб қилишга ҳақли
1
. 
Маълумки, олди
-
сотди шартномасида қўлланиладиган иборалар турли 
мамлакатларда турлича талқин этилади. Бинобарин, ташқи савдо 
муносабатларидаги субъектлар ўртасида бу борада турли
англа
-
шилмовчиликлар, низолар келиб чиқиши мумкин. Буларнинг олдини олиш 
1
Комаров А. С. Ответственность в коммерческом обороте. 
–
М.: Юр. Лит. 
1996. -
182 б.

---

учун “Инкотермс” савдо
-
сотиқ ибораларини талқин этиш бўйича халқаро 
қоидалар
ишлаб чиқилган. Қачон сотувчи ўз мажбуриятини бажарган 
ҳисобланиши
ва демак сотилган товарнинг шикастланиши ёки нобуд бўлиши 
натижасида вужудга келадиган зарар ва харажатлар қачондан бошлаб 
харидор зиммасига юкланиши қоидаларини белгиловчи франко турларининг 
ягона талқини ҳам “Инкотермс”да мустаҳкамлаб қўйилган. Бундан ташқари, 
тегишли шартнома турида товарни суғурталаш, товарнинг экспорти учун 
божни ким (харидор ёки сотувчи) тўлаши масалалари ҳам назарда тутилган. 
Тарафлар «Инкотермс» қоидалари орқали ўзлари учун маъқул вариантларни 
танлаб олишлари мумкин. «Инкотермс»ни қўллаш тадбиркорларга турли 
мамлакатлар савдо
-
сотиқ амалиётидаги тафовутлар, бундай фарқлар 
натижасида келиб чиқадиган низолар ва уларни суд тартибида ҳал этишдаш 
вужудга келиши мумкин бўлган муаммолар ва қийинчиликларни бартараф 
этиш имконини беради.