Махсус таълим вазирлиги

3-чизма. Бухгалтерия ҳисобини тартибга солишнинг меъѐрий асослари 
Бухгалтерия ҳисобининг усули қатор услублардан кенг 
фойдаланиш билан тавсифланади ва уларнинг ҳар бири маълум 
мақсадларга хизмат қилиб, биргаликда ягона тизимни ҳосил қилади. 
Бухгалтерия объектлари унда ѐппасига ва узлуксиз ўз аксини топади. 
Бухгалтерия ҳисобининг усули ҳисобга олинаѐтган объектларни 
ўзаро боғланган ҳолда акс эттириш имконини беради ва шу билан 
айрим ҳодисалар ўртасидаги сабабли боғлиқликни юзага чиқаради. 
Хўжалик ҳодисалари бухгалтерия ҳисобида реал маълумотлар 
асосида кўрсатилади ва шу билан унинг объективлиги таъминланади. 
 
 
Хўжалик субъектларида бухгалтерия ҳисобини 
тартибга солиш 
Бух
галт
ер
ия 
ҳи
со
би
т
ўғр
ис
ид
аги
қ
он
ун
―Ши
ркат 
хў
жали
кла
ри
‖, 
―Ф
ер
ме
р 
хў
жал
икла
ри
‖ 
ва 
―Дехқо
н х
ўжалик
лар
и‖ т
ўғ
ри
си
даг
и қ
он
ун
ла
р 
Ўзб
ек
ист
ио
н Рес
пу
бл
икас
и П
рез
ид
ен
ти
ни
нг 
фар
м
он
лар
и 
Ўзб
ек
ист
он
Р
есп
уб
ли
кас
и Ваз
ир
ла
р 
Ма
ҳк
амас
ин
ин
г 
Қа
ро
рл
ар
и 
Бух
га
лтер
ия 
ҳи
со
би
ни
нг милл
ий
ста
нд
ар
тл
ар
и 
Мо
ли
я ваз
ир
ли
ги
, И
қти
со
ди
ѐт в
аз
ир
ли
ги
, 
Ўзб
ек
ист
он
МБ,
Да
вл
ат солиқ
қ
ўм
итас
и, 
Давлат
бо
жхо
на қ
ўмит
аси
ни
нг қ
ар
ор
лар
и, 
кў
рс
атмал
ар
и 
ва 
тавсияла
ри
Қи
шл
оқ х
ўжал
иги
к
ор
хо
нала
ри
ни
нг 
ҳи
со
б 
си
ѐсат
и 

---

37 
Баланс тўғрисида тушунча 
Бухгалтерия баланси - 
хўжалик маблағларини уларнинг турлари 
ва ташкил топиш манбалари бўйича муайян бир даврга пул шаклида 
умумлаштириб акс эттириш, иқтисодий гуруҳлаш усулидир.
 
Баланс икки қисмдан иборат бўлган жадвал шаклида тузилган. 
Унинг чап томонида маблағлар турлари ва уларнинг жойланиши 
келтирилади ва у актив қисм деб номланади, пассив қисм деб 
номланадиган ўнг томонида маблағлар манбалари ва уларнинг қандай 
мақсадларга аталганлиги кўрсатилади. 
«Актив» атамаси лотинча
- фаолиятли, амал қилиш, мавжуд 
бўлиш деган сўзлардан келиб чиққан. Шундан келиб чиқиб, актив 
деганда маблағлар қандай амал қилаѐтганлигини, ишлаѐтганлигини 
кўрсатувчи маблағлар гуруҳланишини тушуниш керак. 
Активлар – бу олдинги амалга оширилган муаммоларни ѐки 
олдин содир бўлган воқеалар натижасида корхонага келиб тушган ва 
келажакда фойда келтирадиган иқтисодий ресурслардир. 
«Пассив» атамаси лотинча 
- фаолсиз, холис, бетараф турмоқ, 
тушунтириш каби сўзларнинг илдизидан олинган. Тарихан бу атама 
дастлаб фақат қарзга олинган маблағларга нисбатан, яъни учинчи 
шахслар олдидаги мажбуриятларга нисбатан қўлланар эди. Бу билан 
мулк эгаси қарзга олинган маблағларга нисбатан бепарволикдан 
сақланиш кераклиги таъкидланган эди. Кейинчалик «пассив» атамаси 
манбаларнинг бошқа моддаларига ҳам тегишли бўлиб, корхона 
мажбуриятларигина эмас, маблағлар турларини қандай мақсадларга 
мўлжалланганлигини ҳам тавсифлаш учун ишлатиладиган бўлди. 
Манбаларнинг таркибий қисмини мажбуриятлар ташкил этади. 
Субъектнинг мажбуриятлари – бу аввал амалга оширилган муам-
моларнинг натижаси ѐки келажакда ўзи акс эттирадиган иқтисодий 
нафнинг чиқиб кетиши ѐки янги мажбуриятларни вужудга келиши 
билан якунланади. 
Унинг активида ҳам, пассивида ҳам баланс моддалари иккига 
бўлиб кўрсатилади: 
Активда: I-бўлим. Узоқ муддатли активлар, асосий воситалар. 
II-бўлим. Айланма активлар. 
Пассивда: I-бўлим. Ўз маблағлари. 
II-бўлим. Мажбуриятлар. 
Баланс кўрсаткичларидан қуйидаги иқтисодий кўрсаткичларни 
аниқлаб олиш мумкин. 

---

38 
Активлар айланма маблағ билан ўз капитали йиғиндисига тенг. 
Актив ва пассивнинг ҳар бир унсури (элементи) маблағлар тури 
ѐки уларнинг манбаи баланс моддаси деб аталади. Активда, масалан, 
қуйидаги моддалар келтирилади: «Асосий воситалар», «Тугаллан-
маган ишлаб чиқариш», «Тайѐр маҳсулот», «Ҳисоб-китоб счѐти» ва 
бошқалар; пассивда - «Устав капитали», «Тақсимланмаган фойдаси 
(қопланмаган зарари)», «Банк кредитлари», «Мол етказиб берув-
чилардан қарзлар» ва бошқа моддалар. 
Бухгалтерия балансининг хусусияти актив ва пассивлар пуллик 
якунларининг тенглигидан иборат. Бу талаб ҳар қандай корхона ба-
ланси учун мажбурий бўлиб, активда ҳам, пассивда ҳам маблағ-
ларнинг бир хил ҳажмда, фақат ҳар хил гуруҳланишда кўрсатади: 
активда - турлари бўйича, пассивда - манбалари бўйича. Баланснинг 
номи ҳам шунга асосланган, чунки «баланс» сўзи тенглик, баробар-
ликни англатади. Шунинг учун ҳам, баланс активи ва пассиви 
«баланс» сўзи билан белгиланади. 
Баланс корхонанинг хўжалик маблағларини у ѐки бошқа 
саналарга тавсифлаб, унинг ўтган даврдаги барча фаолият нати-
жасини қандай ҳолатга олиб келганлигини кўрсатади. Шундай қилиб, 
баланс корхона маблағларининг турлари ва уларнинг манбалари 
ҳақидаги муҳим ахборотга эга бўлган хўжалик юритиш субъектлари 
ишининг якунлари тўғрисидаги ҳисоботдир десак бўлади.